Rocznik Historii Sztuki (19.1992)

Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472

JAKUB POKORA

Pamięci Pani Janiny Paszkiewiczów ej

STANISŁAWOWI AUGUSTOWI PANEGIRYK INTARSJĄ PISANY*
(DRZWI W TORUŃSKIM RATUSZU)

Vive diu felix, magnus, Rex optime, vive!

Laus orbis, gentis gloria, noster amor.

Quam te, grate Deo, iussit fortuna mereri

Tempora quae cingit iamgue corona Tua.

Tradidit hanc Tibi qui merito Rex magnus Olympi

Servet, splendore hanc augeat inque dies

Subque Tuo sceptro redeunt Saturnia regna

Et populos pietas prosperitate beet.

Tôt vivas lustris, tôt règnes, ut Tibi tandem

Natorum nati iubila laeta canant.

(„Thornische Wóchentliche Nachrichten und Anzeigen nebst
einem Anhange von Gelehrten Sachen", 30 XI 1764, s. 385)

Wstęp; I. Forma: ł. Lokalizacja, opis i stan badań, 2. Wizerunki na drzwiach a ikonografia Stanisława Augusta; II. Portret
literacki: 1. Ogólny ideał władcy, 2. Stanislavs Avgvstvs Rex; III. Wizerunek w intarsji: 1. Rex armatus, iustus et sapiens,
2. Translatio imperii et Aurea aetas, 3. Augustus, 4. Ciołek vel Taurus, 5. Architectus Reipublicae, 6. Filius Saturni; IV. Zamiast

zakończenia

WSTĘP

W roku 1783 zawitała do Torunia wytworna dama, Marianna Duhamel, żona osobistego sekretarza
Stanisława Augusta. Przy okazji pobytu zwiedzała ratusz, po którym oprowadzał ją jeden z najpierw-
szych obywateli miasta, człowiek światowy, Samuel Luter Geret, toruński rajca i wicebufgrabia królew-
ski, wcześniej długoletni przedstawiciel władz Torunia w Warszawie. „Wówczas [jak relacjonuje Geret]
zwróciło uwagę, że nie mamy tam jeszcze godnego obrazu naszego szczęśliwie obecnie panującego króla
Stanisława Augusta mimo posiadania kompletnego zbioru wszystkich wizerunków królów polskich
[...]"г. Na tej podstawie Halina Załęska, autorka wnikliwego studium o portrecie Stanisława Augusta,
wykonanym w Malarni Królewskiej i ofiarowanym miastu przez władcę w 1783 г., doszła do wniosku, że
przedtem na ratuszu na pewno nie było wizerunku monarchy. A więc Toruń aż przez dziewiętnaście lat
nie zdobył się na portret Stanisława Augusta. Ta niesłychana rzecz tak zaskoczyła badaczkę, że nie
znalazła dlań żadnego wytłumaczenia2. Tymczasem sprawa wydaje się jasna. Zauważmy, iż w cytowanym
zdaniu mowa nie o braku portretu Stanisława Augusta w ogóle, ale o braku portretu godnego. A zatem
prawdopodobnie istniał portret, który najpewniej za sprawą pani Duhamel został uznany za niegodny,
czyli nie zadowalający gustu oświeconej damy. Można go wskazać bez trudu. Jest to intarsjowany

* Za pomocne uwagi dziękuję Profesorom Stanisławowi Mossakowskiemu, Mieczysławowi Zlatowi, Andrzejowi Rottermun-
dowi i Jerzemu Z. Łozińskiemu oraz dr Maryli Kałamajskiej-Saeed. Niektóre z zasadniczych tez artykułu zostały ogłoszone
w odczytach zimą 1987/1988 r. na posiedzeniach Komitetu Nauk o Sztuce PAN, w Warszawie, i Towarzystwa Naukowego
w Toruniu, a opublikowane w: J. Pokora, An Intarsia Panegyric in Honour of Stanisław August. (Doors in the Town Hall of Toruń),
„Polish Art Studies", XI: 1990, s. 50-72.

1 Cytat za: H. Załęska, Wizerunek toruński Stanisława Augusta, „Rocznik Muzeum w Toruniu", IV: 1969, s. 158.

2 Załęska, op. cit., s. 154, 159, 160.