DOI Artikel:
Kossowska, Irena: Cykl "Rok 1905" Witolda Wojtkiewicza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0307
Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA
CYKL „ROK 1905" WITOLDA WOJTKIEWICZA
[...] ten żywy i wciąż aktualny paradoks, że poryw rewolucyjny, mający
w ostatniej instancji na celu zachowanie, poprawę lub spotęgowanie
życia ludzkiego, czyli mówiąc popularnie: szczęście ludzkie, żąda właś-
ciwie największych ofiar z życia i szczęścia ludzkiego, gwałci ludzi
fizycznie i psychicznie, gmatwa ich w stany groteskowe, igrające z god-
nością ludzką [...]
(K. Irzykowski)
Witold Wojtkiewicz wykonał na przełomie lat 1905 — 1906 cykl rysunkowy, dla którego przyjęto tytuł
„Rok 1905". Dzieło to oddaje ogólny charakter burzliwej sytuacji polityczno-społecznej w Królestwie
Polskim w sposób, w jaki odbierał ją i pojmował twórca z perspektywy końca roku 1905 i początku 1906.
W okresie tym artysta, urodzony i wychowany w Warszawie, przebywał już ponad dwa lata w Krakowie
i był z krakowskim środowiskiem artystycznym i intelektualnym mocno związany. Obserwował więc
rewolucyjne wypadki na ziemiach zaboru rosyjskiego z zewnątrz, z dystansu czasu i przestrzeni sprzyjają-
cego podmiotowemu i syntetyzującemu widzeniu.
Pracując od początku swej kariery artystycznej jako ilustrator i karykaturzysta, Wojtkiewicz wówczas
właśnie związał się z satyryczno-humorystycznymi pismami o charakterze lewicującym, z „Czarnym
Kotem" i „Chochołem" oraz z dodatkiem do socjalistycznego „Naprzodu", zatytułowanym „Hrabia
Wojtek" l. Ten kontekst lewicowej, niekiedy bardzo radykalnej publicystyki wydaje się dla oceny rewolu-
cji przez artystę znaczący, chociaż nie pierwszoplanowy. Jest on jednym z czynników, które spowodowa-
ły, że wydarzenia lat 1904— 1906 znalazły w oeuvre Wojtkiewicza żywy oddźwięk w przeciwieństwie do
niezaangażowania ogółu krakowskiego środowiska artystycznego. Nadrzędne znaczenie dla stanowiska
ideowego Wojtkiewicza miał natomiast przełom, jaki nastąpił w jego twórczości w latach 1905 — 1906. Był
to okres, w którym ostatecznie uformowała się jego indywidualność artystyczna, zarówno w sensie
stylistycznym, jak i odchodzenia od karykaturalnie przerysowanej zewnętrzności zjawisk ku ich „ducho-
wej istocie", w sensie kreowania oryginalnej, imaginacyjnej rzeczywistości. Wyobraźnię twórcy, na mocy
jego własnego wyboru, inspirowały i stymulowały dzieła literackie. Ten intencjonalny związek twórczości
Wojtkiewicza ze współczesną literaturą pozwala zakładać dobrą orientację artysty w sytuacji kulturowej
początku stulecia, czujność i wrażliwość na nowe prądy literacko-publicystyczne zrodzone w obrębie
formuły modernistycznej, a niosące jej rewizję. Wyprzedzający o parę lat rewolucję 1905—1907 proces
przewartościowań młodopolskich postaw artystycznych wraz z ideologicznymi sprzecznościami i społecz-
nymi konfliktami, które wydobyła i zintensyfikowała sama rewolucja, stanowi właściwy kontekst inter-
pretacyjny dla omawianego cyklu. Wielowątkowy splot nadziei i rozczarowań, uprzedzeń i akceptacji,
jaki zrodziły wydarzenia lat 1904— 1906 znalazł odzwierciedlenie w ideowym przesłaniu i ekspresji dzieła.
„Rok 1905 jest prologiem wieku XX u nas, jest [...] rzeczywistym progiem współczesności"2. Rewolu-
cja 1905—1907 roku na całym obszarze ówczesnego zaboru rosyjskiego była starciem, „[...] które miało
charakter wybitnie nowoczesny, gdyż odsłoniło polskiemu społeczeństwu jego klasową naturę, antago-
nizm klas wewnątrz narodu"3. Z przesilenia wartości i przewartościowania postaw, z chaosu zwal-
Por.: B. Domańska, Życie i twórczość, [w:] Witold Wojtkiewicz 1879 — 1909, katalog wystawy tom I, Muzeum Narodowe
w Krakowie, Kraków 1976; J. Zieliński, Purple Prose and Purple Art, [w:] Symbolism in Poland. Collected Essays. Published in
conjunction with the exhibition „Symbolism in Polish Painting 1890-1914", The Institute of Arts, Detroit 1984, s. 21.
1972 UrCk' 19°5' 1918, ^ Problemy literatury Pociej lat 1890-1939, pod red. H. Kirchner i Z. Żabickiego, Wrocław
3 Ibid., s. 87.
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
IRENA DŻURKOWA-KOSSOWSKA
CYKL „ROK 1905" WITOLDA WOJTKIEWICZA
[...] ten żywy i wciąż aktualny paradoks, że poryw rewolucyjny, mający
w ostatniej instancji na celu zachowanie, poprawę lub spotęgowanie
życia ludzkiego, czyli mówiąc popularnie: szczęście ludzkie, żąda właś-
ciwie największych ofiar z życia i szczęścia ludzkiego, gwałci ludzi
fizycznie i psychicznie, gmatwa ich w stany groteskowe, igrające z god-
nością ludzką [...]
(K. Irzykowski)
Witold Wojtkiewicz wykonał na przełomie lat 1905 — 1906 cykl rysunkowy, dla którego przyjęto tytuł
„Rok 1905". Dzieło to oddaje ogólny charakter burzliwej sytuacji polityczno-społecznej w Królestwie
Polskim w sposób, w jaki odbierał ją i pojmował twórca z perspektywy końca roku 1905 i początku 1906.
W okresie tym artysta, urodzony i wychowany w Warszawie, przebywał już ponad dwa lata w Krakowie
i był z krakowskim środowiskiem artystycznym i intelektualnym mocno związany. Obserwował więc
rewolucyjne wypadki na ziemiach zaboru rosyjskiego z zewnątrz, z dystansu czasu i przestrzeni sprzyjają-
cego podmiotowemu i syntetyzującemu widzeniu.
Pracując od początku swej kariery artystycznej jako ilustrator i karykaturzysta, Wojtkiewicz wówczas
właśnie związał się z satyryczno-humorystycznymi pismami o charakterze lewicującym, z „Czarnym
Kotem" i „Chochołem" oraz z dodatkiem do socjalistycznego „Naprzodu", zatytułowanym „Hrabia
Wojtek" l. Ten kontekst lewicowej, niekiedy bardzo radykalnej publicystyki wydaje się dla oceny rewolu-
cji przez artystę znaczący, chociaż nie pierwszoplanowy. Jest on jednym z czynników, które spowodowa-
ły, że wydarzenia lat 1904— 1906 znalazły w oeuvre Wojtkiewicza żywy oddźwięk w przeciwieństwie do
niezaangażowania ogółu krakowskiego środowiska artystycznego. Nadrzędne znaczenie dla stanowiska
ideowego Wojtkiewicza miał natomiast przełom, jaki nastąpił w jego twórczości w latach 1905 — 1906. Był
to okres, w którym ostatecznie uformowała się jego indywidualność artystyczna, zarówno w sensie
stylistycznym, jak i odchodzenia od karykaturalnie przerysowanej zewnętrzności zjawisk ku ich „ducho-
wej istocie", w sensie kreowania oryginalnej, imaginacyjnej rzeczywistości. Wyobraźnię twórcy, na mocy
jego własnego wyboru, inspirowały i stymulowały dzieła literackie. Ten intencjonalny związek twórczości
Wojtkiewicza ze współczesną literaturą pozwala zakładać dobrą orientację artysty w sytuacji kulturowej
początku stulecia, czujność i wrażliwość na nowe prądy literacko-publicystyczne zrodzone w obrębie
formuły modernistycznej, a niosące jej rewizję. Wyprzedzający o parę lat rewolucję 1905—1907 proces
przewartościowań młodopolskich postaw artystycznych wraz z ideologicznymi sprzecznościami i społecz-
nymi konfliktami, które wydobyła i zintensyfikowała sama rewolucja, stanowi właściwy kontekst inter-
pretacyjny dla omawianego cyklu. Wielowątkowy splot nadziei i rozczarowań, uprzedzeń i akceptacji,
jaki zrodziły wydarzenia lat 1904— 1906 znalazł odzwierciedlenie w ideowym przesłaniu i ekspresji dzieła.
„Rok 1905 jest prologiem wieku XX u nas, jest [...] rzeczywistym progiem współczesności"2. Rewolu-
cja 1905—1907 roku na całym obszarze ówczesnego zaboru rosyjskiego była starciem, „[...] które miało
charakter wybitnie nowoczesny, gdyż odsłoniło polskiemu społeczeństwu jego klasową naturę, antago-
nizm klas wewnątrz narodu"3. Z przesilenia wartości i przewartościowania postaw, z chaosu zwal-
Por.: B. Domańska, Życie i twórczość, [w:] Witold Wojtkiewicz 1879 — 1909, katalog wystawy tom I, Muzeum Narodowe
w Krakowie, Kraków 1976; J. Zieliński, Purple Prose and Purple Art, [w:] Symbolism in Poland. Collected Essays. Published in
conjunction with the exhibition „Symbolism in Polish Painting 1890-1914", The Institute of Arts, Detroit 1984, s. 21.
1972 UrCk' 19°5' 1918, ^ Problemy literatury Pociej lat 1890-1939, pod red. H. Kirchner i Z. Żabickiego, Wrocław
3 Ibid., s. 87.