DOI Artikel:
Kaźmierczak, Jerzy: "Wart Pac pałaca..." Zamek w Dowspudzie - nostalgiczny pomnik dawnej Litwy złączonej z Koroną
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0225
Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
JERZY KAŹMIERCZAK
„WART PAC PALĄCA..."
ZAMEK W DOWSPUDZIE - NOSTALGICZNY POMNIK
DAWNEJ LITWY ZŁĄCZONEJ Z KORONĄ
Zamek w Dowspudzie — wiejska siedziba gen. Ludwika hr. Paca, wzniesiona na pocz. lat 20 XIX w.,
zamieszkiwana tylko do r. 1831 iw połowie stulecia już zrujnowana — nie przestaje budzić zainteresowa-
nia badaczy i miłośników przeszłości, choć pozostały zeń tylko nikłe resztki. Zawdzięcza to w wielkiej
mierze na pewno wspaniałości swojej architektury (której obraz nadal przekazują — nieliczne wprawdzie
i nie dające kompletnej wizji utraconego zabytku — wizerunki graficzne, malarskie, a nawet fotograficz-
ne, a komentują — opisy, też, niestety, nieliczne i mało mówiące), ale niechybnie również sławie swojego
fundatora i właściciela, ostatniego reprezentanta historycznego rodu, wielkiego patrioty.
Dotychczasowy stan wiedzy o rezydencji podsumowało studium, powstałe stosunkowo niedawno1,
starające się maksymalnie odtworzyć układ, kształt architektoniczny i — w miarę możliwości — elementy
wyposażenia bądź dekoracji zamku i uzupełnić ten obraz stosowną interpretacją treści ideowych przy
uwzględnieniu osobowości fundatora, a wreszcie — ukazać pokrewieństwo poszczególnych form tej
budowli z dziełami architektury angielskiej. W ten sposób artykuł uzupełnił i rozwinął rezultaty wcześ-
niejszych prac na ten temat2, wskrzeszając wizję tego reprezentatywnego tworu kulturowego za pomocą
nowoczesnego warsztatu historyka sztuki (nb. w podobnym czasie podjęto próbę powiązania zamku hr.
Paca z konkretnym ewentualnym pierwowzorem angielskim: zamkiem Eaton Hall — Cheshire, wsch.
Anglia — dziełem Williama Pordena dla hrabiego Roberta Grosvenora3).
Ta wizja wymagała jednak uzupełnień. Wspomniane studium trafnie zinterpretowało wymowę ideo-
wą budowli, za której pośrednictwem fundator przekazał treści narodowe, zademonstrował patriotyczną
postawę i dał świadectwo dawności i znaczenia swego rodu (aspekty, które dobrze oddało motto ot-
wierające artykuł, zaczerpnięte z Brodzińskiego: „Naród bez pamięci historycznej nie jest narodem");
zostało jednak oparte na niewielu elementach programu budowli. Interpretacja, sformułowana w dużej
mierze raczej intuicyjnie, zabrzmiała więc dość ogólnikowo.
Temu stanowi rzeczy winien fakt, że osnowę interpretacji — wobec zaginięcia lub niedostępności4
archiwaliów pacowskich — stanowiły skąpe źródła, pisane lub ikonograficzne5. Źródłem najczęściej
wykorzystywanym i traktowanym jako główna podstawa rekonstrukcji zamku i jego programu architek-
toniczno-plastycznego był opis opublikowany w 1865 przez Osipowicza, miłośnika historii tego regionu6.
Opis ten uznano za „niezwykle cenny" i będący „jedynym tak szczegółowym przekazem dotyczącym
wnętrz"7; na nim oparły się więc wzmiankowane opracowania. Tymczasem Osipowicz nie mógł odzwier-
ciedlić pełnego ani wiernego obrazu rezydencji, którą widział jako już w części nie istniejącą i pozbawioną
wyposażenia, a której szczątków malowideł i rzeźb nie potrafił trafnie zinterpretować. W podobnej
1 J. Baranowski, Architektura pałacu w Dowspudzie, „Rocznik Białostocki" XIII, 1976, s. 415 — 435; na tej pracy dane
katalogowe dotyczące Dowspudy oparł T. S. Jaroszewski, O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981, s. 189—191.
2 A. Węd z к i, Kultura i nauka na Suwalszczyźnie w XIX stuleciu, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok
1965, s. 241-279.
3 J. S ze le gej d, Neogotycki pałac Henryka Marconiego w Dowspudzie i jego związki z architekturą angielską, Sprawozdania
Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 31/1976, seria A, s. 78 — 80.
4 Nie rozpoznane przez naukę polską pozostają dokumenty wywiezione do Francji przez córkę gen. Paca, wykorzystywane
natomiast częściowo przez jej dzisiejszych spadkobierców. Zob. A.Ryszkiewicz, Kolekcjonerzy i miłośnicy. Warszawa 1981, s. 17.
5 Wykaz źródeł ikonograficznych podaje Wędzki, op. cit., s. 248.
6 A. Osipowicz, Ruiny zamku w Dowspudzie, „Tygodnik Ilustrowany" 276, 1865, s. 4-6.
7 Z. Filipowicz, Suwalszczyzna — Panorama turystyczna, Warszawa 1980, s. 85.
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472
JERZY KAŹMIERCZAK
„WART PAC PALĄCA..."
ZAMEK W DOWSPUDZIE - NOSTALGICZNY POMNIK
DAWNEJ LITWY ZŁĄCZONEJ Z KORONĄ
Zamek w Dowspudzie — wiejska siedziba gen. Ludwika hr. Paca, wzniesiona na pocz. lat 20 XIX w.,
zamieszkiwana tylko do r. 1831 iw połowie stulecia już zrujnowana — nie przestaje budzić zainteresowa-
nia badaczy i miłośników przeszłości, choć pozostały zeń tylko nikłe resztki. Zawdzięcza to w wielkiej
mierze na pewno wspaniałości swojej architektury (której obraz nadal przekazują — nieliczne wprawdzie
i nie dające kompletnej wizji utraconego zabytku — wizerunki graficzne, malarskie, a nawet fotograficz-
ne, a komentują — opisy, też, niestety, nieliczne i mało mówiące), ale niechybnie również sławie swojego
fundatora i właściciela, ostatniego reprezentanta historycznego rodu, wielkiego patrioty.
Dotychczasowy stan wiedzy o rezydencji podsumowało studium, powstałe stosunkowo niedawno1,
starające się maksymalnie odtworzyć układ, kształt architektoniczny i — w miarę możliwości — elementy
wyposażenia bądź dekoracji zamku i uzupełnić ten obraz stosowną interpretacją treści ideowych przy
uwzględnieniu osobowości fundatora, a wreszcie — ukazać pokrewieństwo poszczególnych form tej
budowli z dziełami architektury angielskiej. W ten sposób artykuł uzupełnił i rozwinął rezultaty wcześ-
niejszych prac na ten temat2, wskrzeszając wizję tego reprezentatywnego tworu kulturowego za pomocą
nowoczesnego warsztatu historyka sztuki (nb. w podobnym czasie podjęto próbę powiązania zamku hr.
Paca z konkretnym ewentualnym pierwowzorem angielskim: zamkiem Eaton Hall — Cheshire, wsch.
Anglia — dziełem Williama Pordena dla hrabiego Roberta Grosvenora3).
Ta wizja wymagała jednak uzupełnień. Wspomniane studium trafnie zinterpretowało wymowę ideo-
wą budowli, za której pośrednictwem fundator przekazał treści narodowe, zademonstrował patriotyczną
postawę i dał świadectwo dawności i znaczenia swego rodu (aspekty, które dobrze oddało motto ot-
wierające artykuł, zaczerpnięte z Brodzińskiego: „Naród bez pamięci historycznej nie jest narodem");
zostało jednak oparte na niewielu elementach programu budowli. Interpretacja, sformułowana w dużej
mierze raczej intuicyjnie, zabrzmiała więc dość ogólnikowo.
Temu stanowi rzeczy winien fakt, że osnowę interpretacji — wobec zaginięcia lub niedostępności4
archiwaliów pacowskich — stanowiły skąpe źródła, pisane lub ikonograficzne5. Źródłem najczęściej
wykorzystywanym i traktowanym jako główna podstawa rekonstrukcji zamku i jego programu architek-
toniczno-plastycznego był opis opublikowany w 1865 przez Osipowicza, miłośnika historii tego regionu6.
Opis ten uznano za „niezwykle cenny" i będący „jedynym tak szczegółowym przekazem dotyczącym
wnętrz"7; na nim oparły się więc wzmiankowane opracowania. Tymczasem Osipowicz nie mógł odzwier-
ciedlić pełnego ani wiernego obrazu rezydencji, którą widział jako już w części nie istniejącą i pozbawioną
wyposażenia, a której szczątków malowideł i rzeźb nie potrafił trafnie zinterpretować. W podobnej
1 J. Baranowski, Architektura pałacu w Dowspudzie, „Rocznik Białostocki" XIII, 1976, s. 415 — 435; na tej pracy dane
katalogowe dotyczące Dowspudy oparł T. S. Jaroszewski, O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981, s. 189—191.
2 A. Węd z к i, Kultura i nauka na Suwalszczyźnie w XIX stuleciu, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok
1965, s. 241-279.
3 J. S ze le gej d, Neogotycki pałac Henryka Marconiego w Dowspudzie i jego związki z architekturą angielską, Sprawozdania
Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 31/1976, seria A, s. 78 — 80.
4 Nie rozpoznane przez naukę polską pozostają dokumenty wywiezione do Francji przez córkę gen. Paca, wykorzystywane
natomiast częściowo przez jej dzisiejszych spadkobierców. Zob. A.Ryszkiewicz, Kolekcjonerzy i miłośnicy. Warszawa 1981, s. 17.
5 Wykaz źródeł ikonograficznych podaje Wędzki, op. cit., s. 248.
6 A. Osipowicz, Ruiny zamku w Dowspudzie, „Tygodnik Ilustrowany" 276, 1865, s. 4-6.
7 Z. Filipowicz, Suwalszczyzna — Panorama turystyczna, Warszawa 1980, s. 85.