DOI Artikel:
Pokora, Jakub: Stanisławowi Augustowi panegiryk intarsją pisany (Drzwi w toruńskim ratuszu)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13597#0146
142
JAKUB POKORA
wizerunek na drzwiach w ratuszowej Sali Królewskiej, na której ścianach wisi poczet polskich królów,
uzupełniony dzięki pani Duhamel o portret naszego ostatniego władcy. Cóż to za wizerunek, który przez
kilkanaście lat w pełni odpowiadał ambicjom i smakowi Torunia, jednego z pierwszych miast ówczesnej
Rzeczypospolitej? Dlaczego w odczuciu Rady Miejskiej był jak najbardziej godnym portretem Stanisława
Augusta i czemu owa godność została zdyskwalifikowana? Te kwestie postaramy się wyjaśnić.
Intarsje toruńskie z XVIII w. mają, o czym od dawna wiadomo, wyjątkową rangę artystyczną,
niewątpliwie na skalę europejską. Autorką podstawowej i dotychczas najpełniejszej monografii na ich
temat jest Krystyna Mellin3. Jej ustalenia z reguły są powtarzane w późniejszych pracach4. Jedynie
Eugeniusz Gąsiorowski, na podstawie badań archiwalnych, częściowo zweryfikował a po części uzupełnił
obraz zarysowany przez Mellin, czyniąc to jednak na marginesie swych zainteresowań, skupiających się
przede wszystkim na architekturze średniowiecznego ratusza w Toruniu5. Obecnie mija już ponad trzy-
dzieści lat od ukazania się monografii toruńskich intarsji. Najwyższa więc pora, aby zająć się nimi ponow-
nie. Ma to wykazać prezentowany artykuł, traktujący o jednych z sześciu intarsjowanych drzwi na ratuszu
w Toruniu, a mianowicie — tych z wizerunkiem Stanisława Augusta. Było kilka powodów podjęcia takiego
tematu. Pierwszy z nich to zainteresowanie wyjątkowym sposobem przedstawienia w ogóle władcy — jako
króla stojącego pod palmą. Później okazało się, że wizerunek toruński nie jest wcale uwzględniony w ikono-
grafii Stanisława Augusta6. A na dodatek, na próżno szukać dlań wzoru wśród istniejących do dziś
obrazów czy rycin z przedstawieniami ostatniego z naszych królów. Już choćby odczytanie tematów
rozmieszczonych na obu stronach drzwi, korygujące dotychczasowe ustalenia, zdawało się zapowiadać
problem godny uwagi. I rzeczywiście, po dokładniejszych badaniach, tematy te ułożyły się w logicznie
skomponowany panegiryk na cześć władcy. Ów rozpisany na intarsję utwór jest ciekawy z kilku powo-
dów. Powstał, co postaram się udowodnić, u progu panowania Stanisława Augusta7, a więc wcześniej niż
wyszukane w treści i formie panegiryki poetów skupionych wokół króla. I w dodatku, co warto podkreś-
lić, z dala od dworu — w środowisku mieszczaństwa toruńskiego, odgrywającego ważną rolę w wypad-
kach historycznych poprzedzających pierwszy rozbiór Polski. Tak więc rzecz o jednych z toruńskich
drzwi ma być przede wszystkim studium ikonograficznym, które — jak się okaże — może być pomocne
m. in. w ustaleniu ich czasu powstania.
W niedzielę rankiem 9 września 1764 r. dotarła do Torunia nowina o fakcie, który kładł kres niemal
rocznemu interregnum. Oto w piątek, 7 września, na Woli, o godzinie piątej po południu królem został
wybrany stolnik litewski, Stanisław Poniatowski, którego prymas (Władysław Łubieński) proklamował
jako króla Stanisława Augusta. 14 września tę najważniejszą z wiadomości podał, oczywiście na pierw-
szym miejscu, toruński tygodnik „Thornische Wóchentliche Nachrichten und Anzeigen nebst einem
Anhange von Gelehrten Sachen". Jeszcze w tym samym numerze znalazł się dokładny, kilkustronicowy
opis elekcji8.
Toruń był wtedy jednym z ważniejszych i większych miast nie tylko Prus Królewskich, ale i całej
Rzeczypospolitej9. W mieście, zdominowanym przez ewangelików, władzę sprawowała Rada Miejska,
w której największe wpływy miała grupa tzw. „uczonych", tj. inteligentów, wywodzących się bądź
z tutejszego patrycjatu, bądź z rodzin pastorów. Byli to ludzie najczęściej o wykształceniu prawniczym czy
3 K. Mellin, Intarsje toruńskie w zbiorach Muzeum w Toruniu, Toruń 1956 [Muzeum w Toruniu. Katalog].
4 Por. np. S. Narębski, J. Go s t wiek a, Zarys historii meblarstwa, Toruń 1968, s. 70; J. Samek, Polskie rzemiosło
artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 401.
5 E. Gąsiorowski, Ratusz staromiejski w Toruniu. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Toruń 1959 [mps w Ośrodku
Dokumentacji Zabytków w Warszawie], passim; tenże, Ratusz w Toruniu, Warszawa 1970, s. 38; M. i E. Gąsiorowscy, Toruń.
Przewodnik, Warszawa 1971, s. 38, 39.
6 Por. nowsze prace: A. Chyczewska, Portret koronacyjny Stanisława Augusta pędzla Bacciarellego, „Biuletyn Historii
Sztuki", XXVI: 1964, nr 1, s. 3-20; taż, Marceli Bacciarelli, 1731-1818, życie - twórczość - dzieła, t. 1-2, Poznań 1970
[Katalog. Muzeum Narodowe w Poznaniu i Muzeum Narodowe w Warszawie]; taż, Marcello Bacciarelli 1731 — 1818, Wrocław
1973; A. Ryszkiewicz, Portrety Stanisława Augusta, [w:] Wiek Oświecenia, t. II, Warszawa 1979, s. 93 — 98; H. Widacka,
Ikonografia króla Stanisława Augusta w grafice XVIII wieku, „Rocznik Historii Sztuki", XV; 1985, s. 163 — 218.
7 O tym okresie wiemy najmniej, jeśli chodzi o ocenę rządów Stanisława Augusta przez współczesnych mu, por. J.Michalski,
Stanisław August. Próba portretu, [w:] Wiek Oświecenia, t. II, Warszawa 1979, s. 62.
8 „Thornische Wóchentliche Nachrichten und Anzeigen nebst einem Anhange von Gelehrten Sachen" [cyt. dalej: TWNA],
14 IX 1764, s. 292, 298-302.
9 Obraz Torunia lat 1764—1772, z konieczności tak bardzo schematyczny, naszkicowano ze zwróceniem szczególnej uwagi na
stosunki między miastem a Stanisławem Augustem, korzystając głównie z: J. Dygdała, Polityka Torunia wobec władz Rzeczypos-
politej w latach 1764-1772, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", 78, 1977, z. 2. Rec.: E. Cieślak, „Rocznik
Gdański", XL: 1980, z. 1, s. 234-237; por. też: S. Cackowski, Wczasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1454-1793), [w:] Toruń
dawny i dzisiejszy. Zarys dziejów, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1983, s. 214 — 301; J. Dygdała, Życie polityczne Prus
Królewskich u schyłku ich związku z Rzeczapospołitą w XVIII wieku. Tendencje unifikacyjne a partykularyzm, Warszawa —Po-
znań—Toruń 1984, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", R. 1981, z. 3, s. 261 nn.
JAKUB POKORA
wizerunek na drzwiach w ratuszowej Sali Królewskiej, na której ścianach wisi poczet polskich królów,
uzupełniony dzięki pani Duhamel o portret naszego ostatniego władcy. Cóż to za wizerunek, który przez
kilkanaście lat w pełni odpowiadał ambicjom i smakowi Torunia, jednego z pierwszych miast ówczesnej
Rzeczypospolitej? Dlaczego w odczuciu Rady Miejskiej był jak najbardziej godnym portretem Stanisława
Augusta i czemu owa godność została zdyskwalifikowana? Te kwestie postaramy się wyjaśnić.
Intarsje toruńskie z XVIII w. mają, o czym od dawna wiadomo, wyjątkową rangę artystyczną,
niewątpliwie na skalę europejską. Autorką podstawowej i dotychczas najpełniejszej monografii na ich
temat jest Krystyna Mellin3. Jej ustalenia z reguły są powtarzane w późniejszych pracach4. Jedynie
Eugeniusz Gąsiorowski, na podstawie badań archiwalnych, częściowo zweryfikował a po części uzupełnił
obraz zarysowany przez Mellin, czyniąc to jednak na marginesie swych zainteresowań, skupiających się
przede wszystkim na architekturze średniowiecznego ratusza w Toruniu5. Obecnie mija już ponad trzy-
dzieści lat od ukazania się monografii toruńskich intarsji. Najwyższa więc pora, aby zająć się nimi ponow-
nie. Ma to wykazać prezentowany artykuł, traktujący o jednych z sześciu intarsjowanych drzwi na ratuszu
w Toruniu, a mianowicie — tych z wizerunkiem Stanisława Augusta. Było kilka powodów podjęcia takiego
tematu. Pierwszy z nich to zainteresowanie wyjątkowym sposobem przedstawienia w ogóle władcy — jako
króla stojącego pod palmą. Później okazało się, że wizerunek toruński nie jest wcale uwzględniony w ikono-
grafii Stanisława Augusta6. A na dodatek, na próżno szukać dlań wzoru wśród istniejących do dziś
obrazów czy rycin z przedstawieniami ostatniego z naszych królów. Już choćby odczytanie tematów
rozmieszczonych na obu stronach drzwi, korygujące dotychczasowe ustalenia, zdawało się zapowiadać
problem godny uwagi. I rzeczywiście, po dokładniejszych badaniach, tematy te ułożyły się w logicznie
skomponowany panegiryk na cześć władcy. Ów rozpisany na intarsję utwór jest ciekawy z kilku powo-
dów. Powstał, co postaram się udowodnić, u progu panowania Stanisława Augusta7, a więc wcześniej niż
wyszukane w treści i formie panegiryki poetów skupionych wokół króla. I w dodatku, co warto podkreś-
lić, z dala od dworu — w środowisku mieszczaństwa toruńskiego, odgrywającego ważną rolę w wypad-
kach historycznych poprzedzających pierwszy rozbiór Polski. Tak więc rzecz o jednych z toruńskich
drzwi ma być przede wszystkim studium ikonograficznym, które — jak się okaże — może być pomocne
m. in. w ustaleniu ich czasu powstania.
W niedzielę rankiem 9 września 1764 r. dotarła do Torunia nowina o fakcie, który kładł kres niemal
rocznemu interregnum. Oto w piątek, 7 września, na Woli, o godzinie piątej po południu królem został
wybrany stolnik litewski, Stanisław Poniatowski, którego prymas (Władysław Łubieński) proklamował
jako króla Stanisława Augusta. 14 września tę najważniejszą z wiadomości podał, oczywiście na pierw-
szym miejscu, toruński tygodnik „Thornische Wóchentliche Nachrichten und Anzeigen nebst einem
Anhange von Gelehrten Sachen". Jeszcze w tym samym numerze znalazł się dokładny, kilkustronicowy
opis elekcji8.
Toruń był wtedy jednym z ważniejszych i większych miast nie tylko Prus Królewskich, ale i całej
Rzeczypospolitej9. W mieście, zdominowanym przez ewangelików, władzę sprawowała Rada Miejska,
w której największe wpływy miała grupa tzw. „uczonych", tj. inteligentów, wywodzących się bądź
z tutejszego patrycjatu, bądź z rodzin pastorów. Byli to ludzie najczęściej o wykształceniu prawniczym czy
3 K. Mellin, Intarsje toruńskie w zbiorach Muzeum w Toruniu, Toruń 1956 [Muzeum w Toruniu. Katalog].
4 Por. np. S. Narębski, J. Go s t wiek a, Zarys historii meblarstwa, Toruń 1968, s. 70; J. Samek, Polskie rzemiosło
artystyczne. Czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 401.
5 E. Gąsiorowski, Ratusz staromiejski w Toruniu. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Toruń 1959 [mps w Ośrodku
Dokumentacji Zabytków w Warszawie], passim; tenże, Ratusz w Toruniu, Warszawa 1970, s. 38; M. i E. Gąsiorowscy, Toruń.
Przewodnik, Warszawa 1971, s. 38, 39.
6 Por. nowsze prace: A. Chyczewska, Portret koronacyjny Stanisława Augusta pędzla Bacciarellego, „Biuletyn Historii
Sztuki", XXVI: 1964, nr 1, s. 3-20; taż, Marceli Bacciarelli, 1731-1818, życie - twórczość - dzieła, t. 1-2, Poznań 1970
[Katalog. Muzeum Narodowe w Poznaniu i Muzeum Narodowe w Warszawie]; taż, Marcello Bacciarelli 1731 — 1818, Wrocław
1973; A. Ryszkiewicz, Portrety Stanisława Augusta, [w:] Wiek Oświecenia, t. II, Warszawa 1979, s. 93 — 98; H. Widacka,
Ikonografia króla Stanisława Augusta w grafice XVIII wieku, „Rocznik Historii Sztuki", XV; 1985, s. 163 — 218.
7 O tym okresie wiemy najmniej, jeśli chodzi o ocenę rządów Stanisława Augusta przez współczesnych mu, por. J.Michalski,
Stanisław August. Próba portretu, [w:] Wiek Oświecenia, t. II, Warszawa 1979, s. 62.
8 „Thornische Wóchentliche Nachrichten und Anzeigen nebst einem Anhange von Gelehrten Sachen" [cyt. dalej: TWNA],
14 IX 1764, s. 292, 298-302.
9 Obraz Torunia lat 1764—1772, z konieczności tak bardzo schematyczny, naszkicowano ze zwróceniem szczególnej uwagi na
stosunki między miastem a Stanisławem Augustem, korzystając głównie z: J. Dygdała, Polityka Torunia wobec władz Rzeczypos-
politej w latach 1764-1772, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", 78, 1977, z. 2. Rec.: E. Cieślak, „Rocznik
Gdański", XL: 1980, z. 1, s. 234-237; por. też: S. Cackowski, Wczasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1454-1793), [w:] Toruń
dawny i dzisiejszy. Zarys dziejów, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1983, s. 214 — 301; J. Dygdała, Życie polityczne Prus
Królewskich u schyłku ich związku z Rzeczapospołitą w XVIII wieku. Tendencje unifikacyjne a partykularyzm, Warszawa —Po-
znań—Toruń 1984, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", R. 1981, z. 3, s. 261 nn.