DOI Artikel:
Chrząszczewski, Jacek: Kościół ormiański w Stanisławowie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0171
Kościół ormiański w Stanisławowie
169
ormiańskiego kapłana-unitę Józefa, zwanego Wschodnim (pochodzącego z Per-
sji)22. 23 maja 1665 oddał do jego dyspozycji dom z ogrodem i ofiarował mu
sukno na nowe szaty. Ponadto zapisał kościołowi folwark i część pola we wsi
Knihinin oraz młyn w pobliskim Uhrynowie23. Wkrótce jednak wybuchł
konflikt z gminą ormiańską, której większość opowiedziała się po stronie starego
obrządku i eczmiadzyńskiego katolikosa. Proboszcz-unita został wypędzony,
a spór o unię trwał jeszcze wiele miesięcy. Dopiero w lipcu 1666 udało się
Potockiemu sprowadzić innego kapłana, który swą ugodową postawą przekonał
miejscowych Ormian do nowego obrządku24.
Ich szeregi powiększyli wkrótce ormiańscy uchodźcy ze zdobytego przez
Turków Kamieńca i innych miast Podola25. Liczniejsza gmina ormiańska
otrzymała w r. 1677 od właściciela miasta nowy przywilej, który wspominał
0 świątyni, jako pozostającej już „in unione cum Romana ecclesia”, do której
cechy różnych rzemiosł zobowiązane były oddawać wosk26. Około 1688 r.
utworzono przy niej Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii
Panny i bank zastawniczy, którego działalność pozwoliła na utrzymanie księży
1 kościoła. 17 maja 1700 biskup trajanopolitański Deodat Nersesowicz
konsekrował świątynię i wyznaczył ją jako miejsce corocznych synodów
dekanalnych27. Jednak podczas wojny północnej wielokrotne najazdy, okupa-
cje, kontrybucje moskiewskie i saskie wyludniły miasto i zrujnowały kościół28.
Okres rozkwitu Stanisławowa w 2. ćwierci XVIII w. (przebudowa pałacu
Potockich i kolegiaty, budowa kościoła i kolegium jezuickiego, kościoła
i klasztoru Trynitarzy oraz nowej bożnicy żydowskiej) zbiegł się z niezwykłym
wydarzeniem w historii ormiańskiej świątyni. Było nim pojawienie się 22
sierpnia 1742 łez na znajdującym się tam obrazie Matki Boskiej29. Liczne cuda
wiązane z tym wizerunkiem30 wykorzystał ówczesny proboszcz Jakub Manu-
giewicz jako powód do rozpoczęcia budowy większego, murowanego kościoła.
28 maja 1743 kanonik kolegiaty Antoni Małachowski poświęcił kamień
węgielny pod nową budowlę w obecności właściciela miasta, hetmana wiel-
kiego koronnego Józefa Potockiego31. Ten ostatni zapisem z 24 czerwca 1748
przeznaczył na dokończenie budowy rentę w wysokości 1000 złp. rocznie
wypłacaną przez kahał żydowski Stanisławowa32. Prace budowlane ukoń-
czono ostatecznie w październiku 176233, a poświęcenia kościoła p.w. Niepo-
kalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny dokonał 22 sierpnia 1773
ormiański arcybiskup Jakub Augustynowicz34. Pod koniec XVIII w. wnętrze
świątyni ozdobił polichromią Jan Solecki35.
Kościół przetrwał w prawie nie zmienionym stanie aż do wielkiego pożaru
Stanisławowa 28 września 1868. Popękały wówczas mury i sklepienia świątyni,
zniszczeniu uległy odrzwia, cokoły, alabastrowe dekoracje wnętrza i cztery
ołtarze boczne. Ucierpiały freski, natomiast ocalały rzeźby. Podczas odbudowy
założono kotwy i zaklinowano szczeliny w murach i sklepieniach. Wiele łukowo
zamkniętych okien zamieniono na prostokątne, usuwając barokowe obramienia
kamienne. Zatynkowano obramienie portalu głównego. Zamurowano dwa
169
ormiańskiego kapłana-unitę Józefa, zwanego Wschodnim (pochodzącego z Per-
sji)22. 23 maja 1665 oddał do jego dyspozycji dom z ogrodem i ofiarował mu
sukno na nowe szaty. Ponadto zapisał kościołowi folwark i część pola we wsi
Knihinin oraz młyn w pobliskim Uhrynowie23. Wkrótce jednak wybuchł
konflikt z gminą ormiańską, której większość opowiedziała się po stronie starego
obrządku i eczmiadzyńskiego katolikosa. Proboszcz-unita został wypędzony,
a spór o unię trwał jeszcze wiele miesięcy. Dopiero w lipcu 1666 udało się
Potockiemu sprowadzić innego kapłana, który swą ugodową postawą przekonał
miejscowych Ormian do nowego obrządku24.
Ich szeregi powiększyli wkrótce ormiańscy uchodźcy ze zdobytego przez
Turków Kamieńca i innych miast Podola25. Liczniejsza gmina ormiańska
otrzymała w r. 1677 od właściciela miasta nowy przywilej, który wspominał
0 świątyni, jako pozostającej już „in unione cum Romana ecclesia”, do której
cechy różnych rzemiosł zobowiązane były oddawać wosk26. Około 1688 r.
utworzono przy niej Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii
Panny i bank zastawniczy, którego działalność pozwoliła na utrzymanie księży
1 kościoła. 17 maja 1700 biskup trajanopolitański Deodat Nersesowicz
konsekrował świątynię i wyznaczył ją jako miejsce corocznych synodów
dekanalnych27. Jednak podczas wojny północnej wielokrotne najazdy, okupa-
cje, kontrybucje moskiewskie i saskie wyludniły miasto i zrujnowały kościół28.
Okres rozkwitu Stanisławowa w 2. ćwierci XVIII w. (przebudowa pałacu
Potockich i kolegiaty, budowa kościoła i kolegium jezuickiego, kościoła
i klasztoru Trynitarzy oraz nowej bożnicy żydowskiej) zbiegł się z niezwykłym
wydarzeniem w historii ormiańskiej świątyni. Było nim pojawienie się 22
sierpnia 1742 łez na znajdującym się tam obrazie Matki Boskiej29. Liczne cuda
wiązane z tym wizerunkiem30 wykorzystał ówczesny proboszcz Jakub Manu-
giewicz jako powód do rozpoczęcia budowy większego, murowanego kościoła.
28 maja 1743 kanonik kolegiaty Antoni Małachowski poświęcił kamień
węgielny pod nową budowlę w obecności właściciela miasta, hetmana wiel-
kiego koronnego Józefa Potockiego31. Ten ostatni zapisem z 24 czerwca 1748
przeznaczył na dokończenie budowy rentę w wysokości 1000 złp. rocznie
wypłacaną przez kahał żydowski Stanisławowa32. Prace budowlane ukoń-
czono ostatecznie w październiku 176233, a poświęcenia kościoła p.w. Niepo-
kalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny dokonał 22 sierpnia 1773
ormiański arcybiskup Jakub Augustynowicz34. Pod koniec XVIII w. wnętrze
świątyni ozdobił polichromią Jan Solecki35.
Kościół przetrwał w prawie nie zmienionym stanie aż do wielkiego pożaru
Stanisławowa 28 września 1868. Popękały wówczas mury i sklepienia świątyni,
zniszczeniu uległy odrzwia, cokoły, alabastrowe dekoracje wnętrza i cztery
ołtarze boczne. Ucierpiały freski, natomiast ocalały rzeźby. Podczas odbudowy
założono kotwy i zaklinowano szczeliny w murach i sklepieniach. Wiele łukowo
zamkniętych okien zamieniono na prostokątne, usuwając barokowe obramienia
kamienne. Zatynkowano obramienie portalu głównego. Zamurowano dwa