DOI Artikel:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0017
rza9 pozwoliły, jak już wspomniałam, jednoznacznie
ustalić miejsce powstania dzieła. Było nim nie-
wątpliwie benedyktyńskie opactwo św. Emmerama
w Ratyzbonie. Datowanie Kodeksu opierano nato-
miast na podstawie analizy stylistycznej miniatur
i historyczno-porównawczej przedstawień władców.
Stylistyczne cechy dekoracji Ewangeliarza de-
cydują o jego przynależności do spuścizny bawar-
skiej szkoły miniatorskiej. Wyłączne zastosowanie
kryteriów artystycznych nie pozwoliłoby jednakże
na dosyć precyzyjne umiejscowienie Kodeksu w cza-
sie — o czym niżej — a także na wskazanie właśnie
Ratyzbony jako miejsca jego powstania. Najbardziej
reprezentatywne dzieła ratyzbońskie, kodeksy ce-
sarza Henryka II i opatki Uty z Niedermiinster —
oba z 1. połowy w. XI — nie uwarunkowały sty-
listycznego oblicza ratyzbońskiej szkoły minia-
torskiej w ciągu całego okresu jej rozkwitu artystycz-
nego, mimo że niejednokrotnie stanowiły źródło
schematów kompozycyjnych i ikonograficznych dla
dzieł późniejszych10. Hieratyczny styl kompozycji
figuralnych szczelnie zapełnionych ornamentalnymi
motywami, dywanowa barwność i rezygnacja z prze-
strzenności, cechującej karoliński jeszcze pierwowzór
Codex aureus11, po połowie XI stulecia ustąpiły
4. Henryk IV, Henryk V, Konrad i opaci, Kodeks emmeramski,
pag. 4 (fot. St. Kolowca).
wicza {o.c., s. 23-39). Szczegółowa analiza i porównanie tekstu
z różnymi odpisami Wulgaty pozwoliło na wskazanie kodeksu,
z którego został przepisany Ewangeliarz emmeramski. Był nim
tzw. Kodeks ingohztadzki, Ewangeliarz z IX w., należący do
rodziny Wulgat francuskich. Prawdopodobnie był w posia-
daniu benedyktynów w Ratyzbonie, gdzie sporządzono, jako
jego jedyny zachowany odpis, Kodeks emmeramski.
8 Capitulare evangeliorum (Comes) — tablice zawierające
wykaz wskazanej lektury ewangelicznej do Mszy św. na każdy
dzień roku (pierwsze i ostatnie słowa danej Ewangelii) —
w formie, jaką zastosowano w Kodeksie, zaczęto zamieszczać
na końcu Ewangeliarzy około w. IX. Wyliczając Ewangelie
na wszystkie dni roku, wymieniały one też świętych czczonych
każdego dnia, równoważąc się tym samym z kalendarzami
(stąd też nazwa „Calendarium"). Por. F. Cabrol, H. Leclerą,
Dictionnaire d'archeologie Chretienne et de liturgie, II, p. 2, Paris
1912, szp. 2060-2063. Obok powszechnie czczonych, kalenda-
rze wymieniały świętych lokalnych, otaczanych większym
kultem w danej diecezji. Kalendarz Kodeksu emmeramskiego
wymienia oczywiście św. Emmerama. Na czas powstania ręko-
pisu wskazują następujące dane kalendarza: Rok Kościelny
zaczynający się od Bożego Narodzenia, brak Niedzieli Trójcy
Św., brak Dnia Zadusznego. Zwrócili na nie uwagę: Szujski
(o.c, s. 75) i Gryglewicz (o.c, s. 24-25), pozwoliły one jednak
jedynie na stwierdzenie „starożytności" Kodeksu. Pod tym
względem kalendarz Kodeksu nie różni się od kalendarzy w ko-
deksach bawarskich nawet z w. XII. Por. G. Swarzenski,
Denkmaler der suddeutschen Malerei des frithen Mittelalters,
Teil II: Die salzburger Malerei von ersten Anfdngen bis zur
Blutezeit des romanischen Stils. Studien zur Geschichte der
deutschen Malerei und Handschriftenkunde des Mittelalters,
Leipzig 1913, s. 189-199. Na temat spraw związanych z wpro-
wadzeniem i rozpowszechnieniem świąt, których brak w ka-
lendarzu Kodeksu por. M. Nowodworski, Encyklopedia
kościelna, XXXII, Płock 1913, s. 482. - Lexikon fur Theologie
und Kirche, III, Freiburg im Breisgau 1931, szp. 449.
10 Sakramentarz z katedry bamberskiej, tzw. Missale
monachijskie (Miinchen, Staatsbibliothek, Cod. lat. 4456) wy-
konany w Ratyzbonie dla Henryka II w latach 1002-1014;
Ewangeliarz Henryka II (Roma, Biblioteca Vaticana, Ottob.
lat. 74) wykonany również w Ratyzbonie w latach 1014-1024;
Ewangeliarz opatki Uty z benedyktyńskiego opactwa Nie-
dermiinster w Ratyzbonie (Miinchen, Staatsbibliothek, Cod.
lat. 13601) wykonany w latach 1002-1025.
11 Codex aureus (Miinchen, Staatsbibliothek, Clm 14000)
powstał w ostatniej ćwierci w. IX na zamówienie Karola Łysego
w Reims lub w Corbie. Z końcem w. IX podarowany został
przez Arnulfa Karynckiego (887-899) benedyktyńskiemu
opactwu św. Emmerama, gdzie w ostatniej ćwierci w. X na
polecenie opata Ramwolda (975-1001) przeprowadzono jego
konserwację a także uzupełniono miniaturą przedstawiającą
opata. Dekoracja malarska tego kodeksu wywarła silny wpływ
na styl i kompozycyjne schematy Sakramentarza Henryka II.
Por. Swarzenski, Die regensburger Buchmalerei..., s. 29 i n._
9
ustalić miejsce powstania dzieła. Było nim nie-
wątpliwie benedyktyńskie opactwo św. Emmerama
w Ratyzbonie. Datowanie Kodeksu opierano nato-
miast na podstawie analizy stylistycznej miniatur
i historyczno-porównawczej przedstawień władców.
Stylistyczne cechy dekoracji Ewangeliarza de-
cydują o jego przynależności do spuścizny bawar-
skiej szkoły miniatorskiej. Wyłączne zastosowanie
kryteriów artystycznych nie pozwoliłoby jednakże
na dosyć precyzyjne umiejscowienie Kodeksu w cza-
sie — o czym niżej — a także na wskazanie właśnie
Ratyzbony jako miejsca jego powstania. Najbardziej
reprezentatywne dzieła ratyzbońskie, kodeksy ce-
sarza Henryka II i opatki Uty z Niedermiinster —
oba z 1. połowy w. XI — nie uwarunkowały sty-
listycznego oblicza ratyzbońskiej szkoły minia-
torskiej w ciągu całego okresu jej rozkwitu artystycz-
nego, mimo że niejednokrotnie stanowiły źródło
schematów kompozycyjnych i ikonograficznych dla
dzieł późniejszych10. Hieratyczny styl kompozycji
figuralnych szczelnie zapełnionych ornamentalnymi
motywami, dywanowa barwność i rezygnacja z prze-
strzenności, cechującej karoliński jeszcze pierwowzór
Codex aureus11, po połowie XI stulecia ustąpiły
4. Henryk IV, Henryk V, Konrad i opaci, Kodeks emmeramski,
pag. 4 (fot. St. Kolowca).
wicza {o.c., s. 23-39). Szczegółowa analiza i porównanie tekstu
z różnymi odpisami Wulgaty pozwoliło na wskazanie kodeksu,
z którego został przepisany Ewangeliarz emmeramski. Był nim
tzw. Kodeks ingohztadzki, Ewangeliarz z IX w., należący do
rodziny Wulgat francuskich. Prawdopodobnie był w posia-
daniu benedyktynów w Ratyzbonie, gdzie sporządzono, jako
jego jedyny zachowany odpis, Kodeks emmeramski.
8 Capitulare evangeliorum (Comes) — tablice zawierające
wykaz wskazanej lektury ewangelicznej do Mszy św. na każdy
dzień roku (pierwsze i ostatnie słowa danej Ewangelii) —
w formie, jaką zastosowano w Kodeksie, zaczęto zamieszczać
na końcu Ewangeliarzy około w. IX. Wyliczając Ewangelie
na wszystkie dni roku, wymieniały one też świętych czczonych
każdego dnia, równoważąc się tym samym z kalendarzami
(stąd też nazwa „Calendarium"). Por. F. Cabrol, H. Leclerą,
Dictionnaire d'archeologie Chretienne et de liturgie, II, p. 2, Paris
1912, szp. 2060-2063. Obok powszechnie czczonych, kalenda-
rze wymieniały świętych lokalnych, otaczanych większym
kultem w danej diecezji. Kalendarz Kodeksu emmeramskiego
wymienia oczywiście św. Emmerama. Na czas powstania ręko-
pisu wskazują następujące dane kalendarza: Rok Kościelny
zaczynający się od Bożego Narodzenia, brak Niedzieli Trójcy
Św., brak Dnia Zadusznego. Zwrócili na nie uwagę: Szujski
(o.c, s. 75) i Gryglewicz (o.c, s. 24-25), pozwoliły one jednak
jedynie na stwierdzenie „starożytności" Kodeksu. Pod tym
względem kalendarz Kodeksu nie różni się od kalendarzy w ko-
deksach bawarskich nawet z w. XII. Por. G. Swarzenski,
Denkmaler der suddeutschen Malerei des frithen Mittelalters,
Teil II: Die salzburger Malerei von ersten Anfdngen bis zur
Blutezeit des romanischen Stils. Studien zur Geschichte der
deutschen Malerei und Handschriftenkunde des Mittelalters,
Leipzig 1913, s. 189-199. Na temat spraw związanych z wpro-
wadzeniem i rozpowszechnieniem świąt, których brak w ka-
lendarzu Kodeksu por. M. Nowodworski, Encyklopedia
kościelna, XXXII, Płock 1913, s. 482. - Lexikon fur Theologie
und Kirche, III, Freiburg im Breisgau 1931, szp. 449.
10 Sakramentarz z katedry bamberskiej, tzw. Missale
monachijskie (Miinchen, Staatsbibliothek, Cod. lat. 4456) wy-
konany w Ratyzbonie dla Henryka II w latach 1002-1014;
Ewangeliarz Henryka II (Roma, Biblioteca Vaticana, Ottob.
lat. 74) wykonany również w Ratyzbonie w latach 1014-1024;
Ewangeliarz opatki Uty z benedyktyńskiego opactwa Nie-
dermiinster w Ratyzbonie (Miinchen, Staatsbibliothek, Cod.
lat. 13601) wykonany w latach 1002-1025.
11 Codex aureus (Miinchen, Staatsbibliothek, Clm 14000)
powstał w ostatniej ćwierci w. IX na zamówienie Karola Łysego
w Reims lub w Corbie. Z końcem w. IX podarowany został
przez Arnulfa Karynckiego (887-899) benedyktyńskiemu
opactwu św. Emmerama, gdzie w ostatniej ćwierci w. X na
polecenie opata Ramwolda (975-1001) przeprowadzono jego
konserwację a także uzupełniono miniaturą przedstawiającą
opata. Dekoracja malarska tego kodeksu wywarła silny wpływ
na styl i kompozycyjne schematy Sakramentarza Henryka II.
Por. Swarzenski, Die regensburger Buchmalerei..., s. 29 i n._
9