Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Hrsg.]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Hrsg.]: Folia Historiae Artium (8.1972)

OLIA HISTORIAE ARTIUM, T. VIII (1972)

ADAM MAŁKIEWICZ

PODRĘCZNIK „ELEMENTA ARCHITEKTURY DOMOWEJ" Z ROKU 1749.
AUTORSTWO — GENEZA — ZNACZENIE*

Przedmiotem niniejszego artykułu jest niewielki
traktat architektoniczny, wydany w r. 1749 przez
Kajetana Zdzańskiego1. Traktat ten, nie przebadany
dotychczas monograficznie, powierzchownie oma-
wiany bywał w syntetycznych opracowaniach pol-
skiej teorii architektury. Alfred Lauterbach po-
święcił mu jedną stronę swej rozprawy, podkreślając
eklektyzm, scholastyczną metodę wykładu i nie-
zwykłą naiwność; z umiarkowanie pozytywną oceną
Lauterbacha spotkało się tylko zwrócenie uwagi na
zagadnienia estetyczne2. W dwuzdaniowej (dość
bałamutnej zresztą) wzmiance Marian Morelowski —
jako pierwszy — autorstwo książeczki przypisał
Faustynowi Grodzickiemu, zresztą bez bliższego
uzasadnienia3. Maria Piwocka poprzestała w za-

sadzie na podaniu obszernego streszczenia trakta-
tu4, określając go ponadto jako scholastyczny w ukła-
dzie materiału podręcznik, wyróżniający się „wzru-
szającą systematycznością i pietyzmem" w kodyfiko-
waniu wiedzy, niesłusznie natomiast uznała go za
szkolną adaptację Krótkiej nauki budowniczej5. Kilka
fragmentów cytuje i komentuje Zygmunt Miesz-
kowski6. W jasnym układzie treści dostrzegł on za-
powiedź epoki oświecenia, choć równocześnie uznał
traktat za charakterystyczny dla epoki baroku7.
Żaden jednak z wymienionych autorów nie zbadał
pełnej problematyki książeczki Zdzańskiego, a często
jednostronne, a nawet błędne charakterystyki i oceny
odznaczają się powierzchownością i wymagają ko-
rekt i uzupełnień.

* Praca niniejsza przedstawiona została na posiedzeniu
Komisji Teorii i Historii Sztuki Oddziału Krakowskiego PAN
w dniu 12 III 1971 pt. Faustyna Grodzickiego SJ podręcznik
architecturae civilis (Kajetan Zdzański, Elementa architektury
domowej, Lwów 1749). Za wcześniejsze zapoznanie się z tekstem
pracy i cenne uwagi dziękuję p. prof. drowi Lechowi Kalinow-
skiemu.

1 Elementa architektury domowej krótko zebranej, na lekcy-
jach szkolnych po łacinie wydanej, a tu na ojczysty język prze-
łożone. Jaśnie Wielmożnemu JM. Panu Panu Franciszkowi
Salezyjuszowi Potockiemu, krajczemu koronnemu, belzkiemu,
rubiszewskiemu, robczyckiemu etc. staroście, od Jmci P. Kajetana
Zdzańskiego, podstolica mścisławskiego, przy zakończeniu nauk
matematycznych w szkołach lwowskich Societatis Jesu dedyko-
wane roku 1749.

2 A. Lauterbach, Pierścień sztuki. Historia i teoria,

Warszawa 1929, s. 52-53 (szkic: Polscy teoretycy architektury

XVII i XVIII w.).

3 M. Morelowski, Abstrakcjonizm i naturalizm w sztuce,
Lublin 1947 (Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego
Tow. Nauk. KUL, I.), s. 18. Z Grodzickim Architekturę domową
łączy również J. Poplatek, Grodzicki Faustyn (Polski słownik
biograficzny, VIII, 1959-1960, s. 614).

4 M. Piwocka, Polscy teoretycy architektury XVI-

XVIII w., Warszawa 1952 (Seria prac własnych IUA, 3), s. 26-
32.

5 Tamże, s. 25.

6 Z. Mieszkowski, Podstawowe problemy architektury
w polskich traktatach od polowy XVI do początku XIX w.,
Warszawa 1970 (Studia i materiały do historii architektury
i urbanistyki, VII), passim.

7 Tamże, s. 17 i 108.

185