DOI Artikel:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0019
nizującego Mistrza Bertholda. W przedstawieniach
figuralnych Kodeksu emmeramskiego występuje pewne
zubożenie form odległych od natury oraz ich silna
schematyzacja, prowadząca do powtarzania iden-
tycznych kształtów, co obok zamierzonego efektu
jednolitości i rytmiki wywołuje wrażenie niedosytu.
Dekoracyjność, wypowiadająca się w zastosowaniu
symetrycznych i zgeometryzowanych podziałów oraz
podporządkowane jej płaszczyznowość i hieratyzm
postaci wpisanych w wyznaczone im pola, a więc
cechy spotęgowane do maksimum w reprezenta-
cyjnych dziełach Ratyzbony z 1. połowy w. XI,
znajdują swoje dalekie odbicie i w Kodeksie emme-
ramskim. Jego twórca znacznie jednak uprościł
wypracowane wcześniej schematy. O swoistym
pięknie dekoracji Kodeksu krakowskiego decyduje
jasna kompozycja a także pewna surowość i powścią-
gliwość form, uwarunkowanych architektonicznymi
ramami o harmonijnych i wytwornych proporcjach15.
Zubożenie, uderzające szczególnie w sztywnej, mało
precyzyjnej, grubej kaligrafii pozbawionej finezyjnej
giętkości, jest typowe dla miniatorstwa prowincjo-
nalnych szkół bawarskich ostatniej ćwierci w. XI
i początku XII stulecia16. Tę też fazę stylistyczną
reprezentuje dekoracja Ewangeliarza emmeramskiego.
Sztywność i surowa powaga jej stylu to cechy uznane
przez W. Pindera za najbardziej znamienne dla
szerokiej grupy dzieł niemieckich z drugiej połowy
w. XI i pierwszej ćwierci w. XII, reprezentujących
sztukę, którą w nawiązaniu do terminu „ottońska",
nazwał „salicką"17. Kodeks emmeramski konsekwent-
nie realizujący program sztuki salickiej, można
zaliczyć do najbardziej reprezentatywnych jej dzieł.
I
Dosyć szerokie ramy czasowe, w jakich pozwalają
umiejscowić Kodeks emmeramski jego cechy styli-
styczne a także właściwości tekstu, można uściślić
w oparciu o wspomnianą już analizę historyczno-
-ikonograficzną przedstawień władców z dynastii
salickiej. Punktem wyjścia dla rozważań zmierza-
jących do ustalenia bardziej precyzyjnej daty powsta-
nia rękopisu winna być miniatura z pag. 4, na której
przedstawiono władców z określonymi imionami
i tytułami oraz ratyzbońskich opatów klasztoru
św. Emmerama. Są to kolejno (jak głoszą napisy na
archi woltach arkad, pod którymi stoją) u góry:
HEINRIC[US] REX, HEINRIC[US] IMPERA-
TOR], CHUONRAD[US] REX; u dołu natomiast:
EBERHARD[US] [A]BB[AS], S[ANCTUS] RAM-
VOLD[US] ABBAS, RUOTPERT[US] ABB[AS].
Imiona opatów wymieniają kroniki emmeramskiego
klasztoru z oznaczeniem następujących dat zarzą-
dzania opactwem: Ramwold: 975-1000 (1001), Eber-
hard: 1064-1070, Ruotpert: 1070-1095 (ryc. 4)18.
J. Szujski (za którym poszedł ostatnio ks. F. Gryg-
lewicz) jako czas powstania kodeksu przyjął lata po
r. 1070, czyli początek rządów Ruotperta, najmłod-
szego z przedstawionych opatów. Z kolei władców
rozpoznał błędnie jako Henryka I Ptasznika, Hen-
ryka II Świętego i Konrada II, mimo że ostatni
z wymienionych od r. 1027 do śmierci w r. 1035 —
a więc na długo przed domniemaną datą sporządze-
nia Ewangeliarza — był cesarzem. Niemożliwe więc
byłoby nazwanie go w Kodeksie tylko królem, gdyby
był postacią identyczną z pierwszym salickim wład-
15 Miniatury na pierwszych stronach rękopisu wypełniają
pola w kształcie stojącego prostokąta (zbliżonego do kwadratu)
rozczłonkowanego dwiema kondygnacjami arkad. Przekątne
tych prostokątów są równoległe do linii, które można by prze-
ciągnąć w każdej z arkad od środka abakusa jednej do środka
podstawy bazy przeciwległej kolumny. Z kolei odległości
między kolumnami są równe wysokości ich trzonów, nato-
miast wysokość arkad jest sumą dwu średnic koła zakreśla-
jącego archiwoltę. Kombinacje kwadratów i kół — figur
uchodzących wówczas za najdoskonalsze — tworzą przemyślaną,
acz bardzo prostą architektoniczną konstrukcję.
16 Najbliższe analogie stylistyczne dla miniatur Kodeksu
emmeramskiego odnaleźć można w kodeksach pochodzących
z prowincjonalnych szkół bawarskich i w tych dziełach Ra-
tyzbony, które w 2. połowie stulecia uległy ich wpływom.
Należą do nich: Ewangeliarz z Tegernsee (Miinchen, Staatsbi-
bliothek, Cod. lat. 18005), Missale biskupa Ellencharda z Frei-
sing (Bamberg, Staatsbibliothek, Hs. lit. 2), Perykopy z Alto-
miinster (Miinchen, Staatsbibliothek, Cim. 2938) a także wy-
konana w Ratyzbonie tzw. Reguła berlińska biskupa Engilmara.
Por. Swarzenski, Die regensburger Buchmalerei..., s. 130,
184. — Buberl, o.c.,s. 52. — Próchno, o.c.,s. 101. —Bange,
o.c, s. 57, 86. — Boeckler, o.c, s. 185-195. — Kóllner, o.c,
s. 311-312.
17 Pinder, o.c, s. 311-312.
18 Lata panowania Eberharda i Ruotperta podają: S z u j s k i,
Thausing i Rieger, Swarzenski, Próchno w oparciu
o ratyzbońskie źródło z w. XVI. Ramwolda notuje Chevalier,
o.c, szp. 3877. — Lexikon fur Theologie..., o.c, szp. 627-628.
(Por. przypis 9).
11
figuralnych Kodeksu emmeramskiego występuje pewne
zubożenie form odległych od natury oraz ich silna
schematyzacja, prowadząca do powtarzania iden-
tycznych kształtów, co obok zamierzonego efektu
jednolitości i rytmiki wywołuje wrażenie niedosytu.
Dekoracyjność, wypowiadająca się w zastosowaniu
symetrycznych i zgeometryzowanych podziałów oraz
podporządkowane jej płaszczyznowość i hieratyzm
postaci wpisanych w wyznaczone im pola, a więc
cechy spotęgowane do maksimum w reprezenta-
cyjnych dziełach Ratyzbony z 1. połowy w. XI,
znajdują swoje dalekie odbicie i w Kodeksie emme-
ramskim. Jego twórca znacznie jednak uprościł
wypracowane wcześniej schematy. O swoistym
pięknie dekoracji Kodeksu krakowskiego decyduje
jasna kompozycja a także pewna surowość i powścią-
gliwość form, uwarunkowanych architektonicznymi
ramami o harmonijnych i wytwornych proporcjach15.
Zubożenie, uderzające szczególnie w sztywnej, mało
precyzyjnej, grubej kaligrafii pozbawionej finezyjnej
giętkości, jest typowe dla miniatorstwa prowincjo-
nalnych szkół bawarskich ostatniej ćwierci w. XI
i początku XII stulecia16. Tę też fazę stylistyczną
reprezentuje dekoracja Ewangeliarza emmeramskiego.
Sztywność i surowa powaga jej stylu to cechy uznane
przez W. Pindera za najbardziej znamienne dla
szerokiej grupy dzieł niemieckich z drugiej połowy
w. XI i pierwszej ćwierci w. XII, reprezentujących
sztukę, którą w nawiązaniu do terminu „ottońska",
nazwał „salicką"17. Kodeks emmeramski konsekwent-
nie realizujący program sztuki salickiej, można
zaliczyć do najbardziej reprezentatywnych jej dzieł.
I
Dosyć szerokie ramy czasowe, w jakich pozwalają
umiejscowić Kodeks emmeramski jego cechy styli-
styczne a także właściwości tekstu, można uściślić
w oparciu o wspomnianą już analizę historyczno-
-ikonograficzną przedstawień władców z dynastii
salickiej. Punktem wyjścia dla rozważań zmierza-
jących do ustalenia bardziej precyzyjnej daty powsta-
nia rękopisu winna być miniatura z pag. 4, na której
przedstawiono władców z określonymi imionami
i tytułami oraz ratyzbońskich opatów klasztoru
św. Emmerama. Są to kolejno (jak głoszą napisy na
archi woltach arkad, pod którymi stoją) u góry:
HEINRIC[US] REX, HEINRIC[US] IMPERA-
TOR], CHUONRAD[US] REX; u dołu natomiast:
EBERHARD[US] [A]BB[AS], S[ANCTUS] RAM-
VOLD[US] ABBAS, RUOTPERT[US] ABB[AS].
Imiona opatów wymieniają kroniki emmeramskiego
klasztoru z oznaczeniem następujących dat zarzą-
dzania opactwem: Ramwold: 975-1000 (1001), Eber-
hard: 1064-1070, Ruotpert: 1070-1095 (ryc. 4)18.
J. Szujski (za którym poszedł ostatnio ks. F. Gryg-
lewicz) jako czas powstania kodeksu przyjął lata po
r. 1070, czyli początek rządów Ruotperta, najmłod-
szego z przedstawionych opatów. Z kolei władców
rozpoznał błędnie jako Henryka I Ptasznika, Hen-
ryka II Świętego i Konrada II, mimo że ostatni
z wymienionych od r. 1027 do śmierci w r. 1035 —
a więc na długo przed domniemaną datą sporządze-
nia Ewangeliarza — był cesarzem. Niemożliwe więc
byłoby nazwanie go w Kodeksie tylko królem, gdyby
był postacią identyczną z pierwszym salickim wład-
15 Miniatury na pierwszych stronach rękopisu wypełniają
pola w kształcie stojącego prostokąta (zbliżonego do kwadratu)
rozczłonkowanego dwiema kondygnacjami arkad. Przekątne
tych prostokątów są równoległe do linii, które można by prze-
ciągnąć w każdej z arkad od środka abakusa jednej do środka
podstawy bazy przeciwległej kolumny. Z kolei odległości
między kolumnami są równe wysokości ich trzonów, nato-
miast wysokość arkad jest sumą dwu średnic koła zakreśla-
jącego archiwoltę. Kombinacje kwadratów i kół — figur
uchodzących wówczas za najdoskonalsze — tworzą przemyślaną,
acz bardzo prostą architektoniczną konstrukcję.
16 Najbliższe analogie stylistyczne dla miniatur Kodeksu
emmeramskiego odnaleźć można w kodeksach pochodzących
z prowincjonalnych szkół bawarskich i w tych dziełach Ra-
tyzbony, które w 2. połowie stulecia uległy ich wpływom.
Należą do nich: Ewangeliarz z Tegernsee (Miinchen, Staatsbi-
bliothek, Cod. lat. 18005), Missale biskupa Ellencharda z Frei-
sing (Bamberg, Staatsbibliothek, Hs. lit. 2), Perykopy z Alto-
miinster (Miinchen, Staatsbibliothek, Cim. 2938) a także wy-
konana w Ratyzbonie tzw. Reguła berlińska biskupa Engilmara.
Por. Swarzenski, Die regensburger Buchmalerei..., s. 130,
184. — Buberl, o.c.,s. 52. — Próchno, o.c.,s. 101. —Bange,
o.c, s. 57, 86. — Boeckler, o.c, s. 185-195. — Kóllner, o.c,
s. 311-312.
17 Pinder, o.c, s. 311-312.
18 Lata panowania Eberharda i Ruotperta podają: S z u j s k i,
Thausing i Rieger, Swarzenski, Próchno w oparciu
o ratyzbońskie źródło z w. XVI. Ramwolda notuje Chevalier,
o.c, szp. 3877. — Lexikon fur Theologie..., o.c, szp. 627-628.
(Por. przypis 9).
11