DOI article:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0021
poprzedników23. Uderza w tym rozumowaniu pe-
wien brak konsekwencji. W rezultacie na jednej
miniaturze w dalszym ciągu byliby przedstawieni
żywi (władcy w kondygnacji górnej) i zmarli (opaci
w kondygnacji dolnej). Przesuwając datę powstania
rękopisu na w. XI/XII, Thausing i Rieger doszli
jednocześnie do wniosku, że powstał on nie (jak
przypuszczał później Swarzenski) za opata Ruotper-
ta, lecz za jego następcy Reinharda (1095-1110),
a dedykowano go Henrykowi V.
Z kolei interesującym nas miniaturom Kodeksu
poświęcił nieco uwagi P. E. Schramm w wydanej
w r. 1928 książce o portretach władców niemieckich23.
Jego wnioski, odmienne nieco od wyników badań
Thausinga i Riegera, przyjęte zostały później w pra-
cach: W. Semkowicza, A. Bochnaka i J. Pagaczew-
skiego, a ostatnio w Katalogu Wawelu i w I. tomie
2. wydania Historii sztuki polskiej — wzmiankują-
cych omawiany Ewangeliarz2,6. Schramm polemizo-
wał głównie ze Swarzenskim. Przyjął, że osobą,
której rękopis dedykowano i którą w związku z tym
przedstawiono na pierwszej stronie, był Henryk V.
Datowanie Swarzenskiego było dla Schramma nie do
przyjęcia, ponieważ Henryk V, urodzony w r. 1081,
a na obrazie z pag. 4 przedstawiony jako dojrzały
mężczyzna, około r. 1090 był jeszcze dzieckiem.
Schramm zwrócił ponadto uwagę na wyróżnienie
Henryka V w obrazie grupowym miejscem po pra-
wicy ojcowskiej, co wskazuje na pierwszeństwo przed
bratem, od którego jest też wyraźnie starszy.
W związku z tym uznał, że w chwili powstania ręko-
pisu stojący po lewicy cesarza Konrad już nie żył
(zmarł w r. 1101), bowiem tylko w kilka lat po jego
śmierci można było przyjąć, że Henryk V jest już
starszy od swego młodo zmarłego brata, i co za tym
idzie, jako starszego wyobrazić. Równocześnie nie-
żyjącą już osobą mógł być także cesarz. Dlatego
według Schramma Kodeks emmeramski mógł powstać
w latach 1106-1111 (między datą śmierci cesarza
i koronacji na cesarza Henryka V)27.
Hipoteza Schramma, logiczna w swej konstrukcji,
nie wydaje się jednak całkowicie uzasadniona28.
Jej podstawowy argument, że Henryk V jest wy-
raźnie starszy od brata, więc dopiero w kilka lat po
śmierci Konrada można go było tak przedstawić,
nie jest dostatecznie mocny. Myślę, że miniaturzysta
Kodeksu emmeramskiego starał się wyobrazić obu
braci raczej zgodnie z ich rzeczywistym wyglądem.
Twarze obu królów są zresztą bardzo do siebie zbli-
żone i obie można nazwać młodzieńczymi. Różnice
sprowadzają się do przedstawienia Konrada bez
zarostu na twarzy29, podczas gdy Henrykowi do-
malowano ukośnie zwisające proste wąsy i bardzo
krótki zarost wzdłuż szczęki, tak jak to ma miejsce
na jego zachowanych wizerunkach (o czym niżej).
Wracając do proponowanej przez Schramma daty
stanowiącej terminus post ąuem powstania kodeksu
(1106) należy dodać, że nie została ona poparta
żadnym konkretnym argumentem poza stwierdze-
niem, że skoro zmarł już Konrad, to i cesarz mógł
być przedstawiony po śmierci30.
Analiza obrazu przedstawiającego trzech władców
(ryc. 4) wyłania kwestię, mogącą wpłynąć decydu-
jąco na datowanie rękopisu, a zasygnalizowaną już
25 Thausing, Rieger, o.c, s. 12.
21 Tamże, s. 12-13.
25 Schramm, o.c, s. 214.
26 Por. przypis 4.
27 W napisanej wraz z F. Miitherich i wydanej w 1962 roku
kolejnej dużej pracy poświęconej wizerunkom niemieckich
władców, Schramm publikuje również rękopis krakowski,
nazywając go tym razem „Ewangeliarzem Henryka IV lub V"
i datując na lata ok. 1000. Niestety w katalogowym opisie
brak uzasadnienia dla wprowadzonej, nieco wcześniejszej daty.
Być może reprezentuje ona pogląd współautorki. Por. P. E.
Schramm, F. Miitherich, Denkmale der deutschen Konige
und Kaiser. Miinchen 1962, s. 177, 470, tabl. 165, poz. kat. 165.
28 Należy zauważyć, że Schramm w swoich rozważaniach
nie ustosunkował się do przedstawienia opata Ruotperta,
którego obecność w Kodeksie niejednokrotnie była powodem
cofania daty powstania rękopisu. Polemizujący ze Schrammem
Próchno (o.c., s. 95-96) na tę postać zwrócił szczególną uwagę.
Ponieważ jednak miniatury z Henrykami nie można było
wykonać przed koronacją Henryka V na króla, czyli przed
r. 1099, opat Ruotpert nie może być tym, za którego rządów
sporządzono Kodeks, zmarł bowiem kilka lat przed koronacją
Henryka V. Był nim najprawdopodobniej opat Reinhard, nie
przedstawiony w Kodeksie (1095-1110). Postać Ruotperta
(Ruperta, Roberta) zainteresowała także Gryglewicza, który
rozpoznał w niej mylnie Ruperta z Deutz (1075-1129), cofając
jednocześnie czas powstania rękopisu do lat po r. 1070, omyłko-
wo bowiem, w zbyt wczesnych ramach czasowych umieścił
sławnego teologa. Por. Gryglewicz, o.c., s. 24.
29 Jedyny wizerunek Konrada, z którym można porównać
jego portret w Kodeksie emmeramskim znajduje się w Kronice
świata Ekkeharta z Aury (egzemplarz tzw. D z r. 1106, Berlin,
Staatsbibliothek, Cod. lat. Fol. 295). Na miniaturze z fol. 8 lv
przedstawiono Konrada II na tronie oraz wpisane w meda-
liony popiersia członków dynastii salickiej. Król Konrad i tam
wyobrażony został z twarzą młodzieńca pozbawionego zarostu.
Por. Schramm, o.c., ryc. 122,
30 Tamże, s. 214.
13
wien brak konsekwencji. W rezultacie na jednej
miniaturze w dalszym ciągu byliby przedstawieni
żywi (władcy w kondygnacji górnej) i zmarli (opaci
w kondygnacji dolnej). Przesuwając datę powstania
rękopisu na w. XI/XII, Thausing i Rieger doszli
jednocześnie do wniosku, że powstał on nie (jak
przypuszczał później Swarzenski) za opata Ruotper-
ta, lecz za jego następcy Reinharda (1095-1110),
a dedykowano go Henrykowi V.
Z kolei interesującym nas miniaturom Kodeksu
poświęcił nieco uwagi P. E. Schramm w wydanej
w r. 1928 książce o portretach władców niemieckich23.
Jego wnioski, odmienne nieco od wyników badań
Thausinga i Riegera, przyjęte zostały później w pra-
cach: W. Semkowicza, A. Bochnaka i J. Pagaczew-
skiego, a ostatnio w Katalogu Wawelu i w I. tomie
2. wydania Historii sztuki polskiej — wzmiankują-
cych omawiany Ewangeliarz2,6. Schramm polemizo-
wał głównie ze Swarzenskim. Przyjął, że osobą,
której rękopis dedykowano i którą w związku z tym
przedstawiono na pierwszej stronie, był Henryk V.
Datowanie Swarzenskiego było dla Schramma nie do
przyjęcia, ponieważ Henryk V, urodzony w r. 1081,
a na obrazie z pag. 4 przedstawiony jako dojrzały
mężczyzna, około r. 1090 był jeszcze dzieckiem.
Schramm zwrócił ponadto uwagę na wyróżnienie
Henryka V w obrazie grupowym miejscem po pra-
wicy ojcowskiej, co wskazuje na pierwszeństwo przed
bratem, od którego jest też wyraźnie starszy.
W związku z tym uznał, że w chwili powstania ręko-
pisu stojący po lewicy cesarza Konrad już nie żył
(zmarł w r. 1101), bowiem tylko w kilka lat po jego
śmierci można było przyjąć, że Henryk V jest już
starszy od swego młodo zmarłego brata, i co za tym
idzie, jako starszego wyobrazić. Równocześnie nie-
żyjącą już osobą mógł być także cesarz. Dlatego
według Schramma Kodeks emmeramski mógł powstać
w latach 1106-1111 (między datą śmierci cesarza
i koronacji na cesarza Henryka V)27.
Hipoteza Schramma, logiczna w swej konstrukcji,
nie wydaje się jednak całkowicie uzasadniona28.
Jej podstawowy argument, że Henryk V jest wy-
raźnie starszy od brata, więc dopiero w kilka lat po
śmierci Konrada można go było tak przedstawić,
nie jest dostatecznie mocny. Myślę, że miniaturzysta
Kodeksu emmeramskiego starał się wyobrazić obu
braci raczej zgodnie z ich rzeczywistym wyglądem.
Twarze obu królów są zresztą bardzo do siebie zbli-
żone i obie można nazwać młodzieńczymi. Różnice
sprowadzają się do przedstawienia Konrada bez
zarostu na twarzy29, podczas gdy Henrykowi do-
malowano ukośnie zwisające proste wąsy i bardzo
krótki zarost wzdłuż szczęki, tak jak to ma miejsce
na jego zachowanych wizerunkach (o czym niżej).
Wracając do proponowanej przez Schramma daty
stanowiącej terminus post ąuem powstania kodeksu
(1106) należy dodać, że nie została ona poparta
żadnym konkretnym argumentem poza stwierdze-
niem, że skoro zmarł już Konrad, to i cesarz mógł
być przedstawiony po śmierci30.
Analiza obrazu przedstawiającego trzech władców
(ryc. 4) wyłania kwestię, mogącą wpłynąć decydu-
jąco na datowanie rękopisu, a zasygnalizowaną już
25 Thausing, Rieger, o.c, s. 12.
21 Tamże, s. 12-13.
25 Schramm, o.c, s. 214.
26 Por. przypis 4.
27 W napisanej wraz z F. Miitherich i wydanej w 1962 roku
kolejnej dużej pracy poświęconej wizerunkom niemieckich
władców, Schramm publikuje również rękopis krakowski,
nazywając go tym razem „Ewangeliarzem Henryka IV lub V"
i datując na lata ok. 1000. Niestety w katalogowym opisie
brak uzasadnienia dla wprowadzonej, nieco wcześniejszej daty.
Być może reprezentuje ona pogląd współautorki. Por. P. E.
Schramm, F. Miitherich, Denkmale der deutschen Konige
und Kaiser. Miinchen 1962, s. 177, 470, tabl. 165, poz. kat. 165.
28 Należy zauważyć, że Schramm w swoich rozważaniach
nie ustosunkował się do przedstawienia opata Ruotperta,
którego obecność w Kodeksie niejednokrotnie była powodem
cofania daty powstania rękopisu. Polemizujący ze Schrammem
Próchno (o.c., s. 95-96) na tę postać zwrócił szczególną uwagę.
Ponieważ jednak miniatury z Henrykami nie można było
wykonać przed koronacją Henryka V na króla, czyli przed
r. 1099, opat Ruotpert nie może być tym, za którego rządów
sporządzono Kodeks, zmarł bowiem kilka lat przed koronacją
Henryka V. Był nim najprawdopodobniej opat Reinhard, nie
przedstawiony w Kodeksie (1095-1110). Postać Ruotperta
(Ruperta, Roberta) zainteresowała także Gryglewicza, który
rozpoznał w niej mylnie Ruperta z Deutz (1075-1129), cofając
jednocześnie czas powstania rękopisu do lat po r. 1070, omyłko-
wo bowiem, w zbyt wczesnych ramach czasowych umieścił
sławnego teologa. Por. Gryglewicz, o.c., s. 24.
29 Jedyny wizerunek Konrada, z którym można porównać
jego portret w Kodeksie emmeramskim znajduje się w Kronice
świata Ekkeharta z Aury (egzemplarz tzw. D z r. 1106, Berlin,
Staatsbibliothek, Cod. lat. Fol. 295). Na miniaturze z fol. 8 lv
przedstawiono Konrada II na tronie oraz wpisane w meda-
liony popiersia członków dynastii salickiej. Król Konrad i tam
wyobrażony został z twarzą młodzieńca pozbawionego zarostu.
Por. Schramm, o.c., ryc. 122,
30 Tamże, s. 214.
13