DOI Artikel:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0037
powtarza w sobie ten harmonijny ustrój"103. Księgi
trzymane przez przedstawionych aniołów pozwalają
zaliczyć ich do wyróżnionego przez K. A. Wirtha
typu Lektorów — tłumaczy rzeczy świętych i zwia-
stunów Ewangelii104. W sposób czytelny ilustrują
tę myśl słowa św. Augustyna: „Z owego to miasta
górnego, gdzie prawem doskonale zrozumianym,
a niezmiennym jest wola Boża, z owego [...] dworu
opiekuńczego, (boć się tam opiekują nami) przyszło
do nas, przez anioły przyniesione, Pisanie owo
święte"105.
Wracając jednak do porządku Litanii, w której
jako pierwsza wzywana była Maria i zakładając,
że artysta nie chciał rozdzielić trzech archaniołów,
istniała z pewnością możliwość przedstawienia Marii
Orędowniczki z dwoma najważniejszymi orędowni-
kami w odwrotnej kolejności niż to uczyniono.
Z pewnością jednak układ ten jest celowy i prze-
myślany, a odwołanie się do średniowiecznej sym-
boliki i pojęcia hierarchii nasuwa dwie interpretacje.
W plastycznej wizji miniaturzysty archaniołowie
mogli spełniać nie tylko funkcję orędowników wzy-
wanych na pomoc, ale istot, które „[...] otrzymując
od natur wyższych światło dla siebie przeznaczone
przekazują je boskim miłosierdziem najpierw anio-
łom, a następnie za ich pośrednictwem ludzkości
[...]"106. Tym samym obraz ich byłby jednocześnie
odbiciem światła bożego i jego niematerialnej sub-
stancji, a wtedy przyjęta kolejność nie powinna
budzić wątpliwości. Jednakże — i to wydaje się
bardziej prawdopodobne — przyjęty w Kodeksie
103 Tamże.
104 K. A. Wirth, artykuł Engel [w:] Reallexikon zur
Deutschen Kunstgeschichte, V, Stuttgart 1960, s. 403.
105 S. Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi,
De Civitate Dei, Liber X, Cap. 7: „De illa ąuippe superna civita-
te, ubi Dei voluntas intelligibilis atąue incommutabilis lex
est, de illa superna ąuodammodo curia (geritur namąue ibi
cura de nobis) ad nos ministrata per Angelos sancta illa Scriptura
descendit [...]" J. P. Mignę, Patrologiae Latinae, XLI, szp.
284-285. Tłumaczenie w tekście według: Św. Augustyn,
Państwo Boże. Z łaciny przetłumaczył i objaśnienia napisał
ks. W. Kubicki [w:] Pisma Ojców Kościoła, XII, Poznań 1934,
s. 122-123.
106Sancti Dionysii Areopagitae..., Cap. IX, 2:
»[...] his autem, quia etiam ordinis et dictatorii, divinasque
illustrationes hierarchice per primas virtutes suscipiens, exinde
iis ipsis angelis easdem benevole annuntiat, nobisąue per
angelos manifestat, pro cujusąue illorum, qui divinis illustra-
tionibus afflantur, ad res sacras capacitate". Mignę, Patrologia
Graeca, III, szp. 258. Tłumaczenie w tekście według: Dzieła
Dionizego..., s. 151.
układ przedstawień można wyjaśnić prościej, na-
wiązując do zestawianych w rękopisach obrazów
0 wyraźnie zróżnicowanej hierarchii. Myślę o de-
dykacjach składających się z dwu miniatur, przy
czym jedna przedstawia donatora, druga osobę,
do której tenże się zwraca. Drugi obraz, jako wy-
obrażający osobę ważniejszą, jest wyróżniony
umieszczeniem go na prawej z dwu, stanowiących
kompozycyjną całość, stronic rękopisu (ryc. 17,
18, 19)107,
Miniatur na pag. 2 i 3 w Kodeksie emmeramskim
nie można rozpatrywać bez uwzględnienia identycz-
nie skomponowanej miniatury z władcami u góry
1 opatami u dołu na pag. 4. Ujednolicony układ
formalny trzech obrazów sugeruje zgodność pro-
gramu ideowego, w który włączeni zostali pa-
nujący.
Treściowe połączenie Litanii do Wszystkich
Świętych z ideą aklamacji władcy wyrażały modlitwy
pochwalne tzw. Laudes Regiae, śpiewane w czasie
koronacji cesarzy i królów oraz podczas wielkich
świąt kościelnych108. Laudes Regiae były połącze-
niem Litanii do Wszystkich Świętych — modlitwy
anglo-iryjskiego pochodzenia — z sięgającymi cza-
sów cesarstwa rzymskiego aklamacjami, śpiewanymi
przy uroczystym przybyciu (adventus) monarchy
do miasta109. W odróżnieniu od litanii, w których
następowały nieprzerwane sekwencje świętych,
w laudes były one splecione ze sobą w grupy akla-
macyjne poświęcone kolejno: papieżowi, królowi
lub cesarzowi, książętom i rycerstwu110. Bardzo
107 Próchno, o.c, s. 55, 58. Por. także przypis 87.
ios pierwotnie umieszczane w manuskryptach teksty
laudes pozbawione były związku z akcją liturgiczną, niemniej
już w XI stuleciu stały się częścią liturgii Bożego Narodzenia
i Wielkiej Nocy. Por. Kantorowie z, Jvories and Litanies...,
s. 58-63. — Tenże, Laudes Regiae..., s. 36. Sama Litania do
Wszystkich Świętych wchodziła w skład liturgii wszystkich
wyświęceń, w wypadku sakry cesarskiej recytowano ją po Kyrie,
bezpośrednio przed namaszczeniem olejem katechumenów.
Por. Folz, Sur un texte controverse..., s. 289. Po raz pierwszy
Litania została włączona do obrządku koronacyjnego w r. 816,
podczas koronacji Ludwika Pobożnego w Moguncji. Por.
Kantorowicz, Laudes Regiae..., s. 91.
109 Tamże, s. 17-18, 32-35, — Kantorowicz Ivories and
Litanies..., s. 61-62. — Por. także recenzję książki Laudes
Regiae, napisaną przez H. Fichtenau (Cahiers de Civilisa-
tion Medievale, III, 1960, s. 512-513).
110 Ponieważ istotne elementy laudes nie ulegały zmianie,
jako przykład może posłużyć schemat, który występuje po raz
pierwszy w dwu frankońskich psałterzach z w. VIII (Psałterz
z Montpellier i tzw. Psałterz paryski) zawierających najstarszą
29
trzymane przez przedstawionych aniołów pozwalają
zaliczyć ich do wyróżnionego przez K. A. Wirtha
typu Lektorów — tłumaczy rzeczy świętych i zwia-
stunów Ewangelii104. W sposób czytelny ilustrują
tę myśl słowa św. Augustyna: „Z owego to miasta
górnego, gdzie prawem doskonale zrozumianym,
a niezmiennym jest wola Boża, z owego [...] dworu
opiekuńczego, (boć się tam opiekują nami) przyszło
do nas, przez anioły przyniesione, Pisanie owo
święte"105.
Wracając jednak do porządku Litanii, w której
jako pierwsza wzywana była Maria i zakładając,
że artysta nie chciał rozdzielić trzech archaniołów,
istniała z pewnością możliwość przedstawienia Marii
Orędowniczki z dwoma najważniejszymi orędowni-
kami w odwrotnej kolejności niż to uczyniono.
Z pewnością jednak układ ten jest celowy i prze-
myślany, a odwołanie się do średniowiecznej sym-
boliki i pojęcia hierarchii nasuwa dwie interpretacje.
W plastycznej wizji miniaturzysty archaniołowie
mogli spełniać nie tylko funkcję orędowników wzy-
wanych na pomoc, ale istot, które „[...] otrzymując
od natur wyższych światło dla siebie przeznaczone
przekazują je boskim miłosierdziem najpierw anio-
łom, a następnie za ich pośrednictwem ludzkości
[...]"106. Tym samym obraz ich byłby jednocześnie
odbiciem światła bożego i jego niematerialnej sub-
stancji, a wtedy przyjęta kolejność nie powinna
budzić wątpliwości. Jednakże — i to wydaje się
bardziej prawdopodobne — przyjęty w Kodeksie
103 Tamże.
104 K. A. Wirth, artykuł Engel [w:] Reallexikon zur
Deutschen Kunstgeschichte, V, Stuttgart 1960, s. 403.
105 S. Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi,
De Civitate Dei, Liber X, Cap. 7: „De illa ąuippe superna civita-
te, ubi Dei voluntas intelligibilis atąue incommutabilis lex
est, de illa superna ąuodammodo curia (geritur namąue ibi
cura de nobis) ad nos ministrata per Angelos sancta illa Scriptura
descendit [...]" J. P. Mignę, Patrologiae Latinae, XLI, szp.
284-285. Tłumaczenie w tekście według: Św. Augustyn,
Państwo Boże. Z łaciny przetłumaczył i objaśnienia napisał
ks. W. Kubicki [w:] Pisma Ojców Kościoła, XII, Poznań 1934,
s. 122-123.
106Sancti Dionysii Areopagitae..., Cap. IX, 2:
»[...] his autem, quia etiam ordinis et dictatorii, divinasque
illustrationes hierarchice per primas virtutes suscipiens, exinde
iis ipsis angelis easdem benevole annuntiat, nobisąue per
angelos manifestat, pro cujusąue illorum, qui divinis illustra-
tionibus afflantur, ad res sacras capacitate". Mignę, Patrologia
Graeca, III, szp. 258. Tłumaczenie w tekście według: Dzieła
Dionizego..., s. 151.
układ przedstawień można wyjaśnić prościej, na-
wiązując do zestawianych w rękopisach obrazów
0 wyraźnie zróżnicowanej hierarchii. Myślę o de-
dykacjach składających się z dwu miniatur, przy
czym jedna przedstawia donatora, druga osobę,
do której tenże się zwraca. Drugi obraz, jako wy-
obrażający osobę ważniejszą, jest wyróżniony
umieszczeniem go na prawej z dwu, stanowiących
kompozycyjną całość, stronic rękopisu (ryc. 17,
18, 19)107,
Miniatur na pag. 2 i 3 w Kodeksie emmeramskim
nie można rozpatrywać bez uwzględnienia identycz-
nie skomponowanej miniatury z władcami u góry
1 opatami u dołu na pag. 4. Ujednolicony układ
formalny trzech obrazów sugeruje zgodność pro-
gramu ideowego, w który włączeni zostali pa-
nujący.
Treściowe połączenie Litanii do Wszystkich
Świętych z ideą aklamacji władcy wyrażały modlitwy
pochwalne tzw. Laudes Regiae, śpiewane w czasie
koronacji cesarzy i królów oraz podczas wielkich
świąt kościelnych108. Laudes Regiae były połącze-
niem Litanii do Wszystkich Świętych — modlitwy
anglo-iryjskiego pochodzenia — z sięgającymi cza-
sów cesarstwa rzymskiego aklamacjami, śpiewanymi
przy uroczystym przybyciu (adventus) monarchy
do miasta109. W odróżnieniu od litanii, w których
następowały nieprzerwane sekwencje świętych,
w laudes były one splecione ze sobą w grupy akla-
macyjne poświęcone kolejno: papieżowi, królowi
lub cesarzowi, książętom i rycerstwu110. Bardzo
107 Próchno, o.c, s. 55, 58. Por. także przypis 87.
ios pierwotnie umieszczane w manuskryptach teksty
laudes pozbawione były związku z akcją liturgiczną, niemniej
już w XI stuleciu stały się częścią liturgii Bożego Narodzenia
i Wielkiej Nocy. Por. Kantorowie z, Jvories and Litanies...,
s. 58-63. — Tenże, Laudes Regiae..., s. 36. Sama Litania do
Wszystkich Świętych wchodziła w skład liturgii wszystkich
wyświęceń, w wypadku sakry cesarskiej recytowano ją po Kyrie,
bezpośrednio przed namaszczeniem olejem katechumenów.
Por. Folz, Sur un texte controverse..., s. 289. Po raz pierwszy
Litania została włączona do obrządku koronacyjnego w r. 816,
podczas koronacji Ludwika Pobożnego w Moguncji. Por.
Kantorowicz, Laudes Regiae..., s. 91.
109 Tamże, s. 17-18, 32-35, — Kantorowicz Ivories and
Litanies..., s. 61-62. — Por. także recenzję książki Laudes
Regiae, napisaną przez H. Fichtenau (Cahiers de Civilisa-
tion Medievale, III, 1960, s. 512-513).
110 Ponieważ istotne elementy laudes nie ulegały zmianie,
jako przykład może posłużyć schemat, który występuje po raz
pierwszy w dwu frankońskich psałterzach z w. VIII (Psałterz
z Montpellier i tzw. Psałterz paryski) zawierających najstarszą
29