DOI Artikel:
Malik-Gumińska, Bronisława: Kodeks emmeramski: Zagadnienia czasu powstania, ikonografii i treści miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0044
są i treści ideowe jakie reprezentuje, nie ograniczają
się one bowiem wyłącznie do wyrażenia hołdu skła-
danego przez cesarską parę Chrystusowi i do mo-
dlitwy, jaką oni sami tudzież święci orędownicy
zanoszą za nimi przed najwyższy majestat. Napis
umieszczony nad postacią Chrystusa głosi: „Rex
regum, et Dominus dominantium" a schemat
kompozycyjny całej grupy ujęty został w oparciu
0 typ przedstawieniowy Chrystusa depczącego lwa
1 smoka (w miejsce zwierząt para cesarska) według
słów Psalmu 90iy*. Buddensieg w swojej interpre-
tacji Antepedium zauważył, że typ postaci Chrystusa
Triumfatora i Zwycięzcy nasuwa skojarzenie z Laudes
Regiae, których wezwania adresowane są do Chrystu-
sa jako zwycięskiego Boga133. Wymowę tę podkre-
ślają uszeregowani archaniołowie jako orędownicy,
a także święci z aklamacji królewskich134. W ten
sposób Antepedium bazylejskie można by interpre-
tować jako ilustrację Laudes Regtae Henryka II.
W Kodeksie emmeramskim, gdzie zestaw świętych
królewskich jest wyraźniej wyeksponowany, laudes
byłyby wyrażone pełniej. Niemniej nasuwa się tu
problem dość istotny. Zarówno w Litanii jak i w lau-
des postacią naczelną jest Chrystus. Litania przy-
wodzi na myśl Chrystusa z Wielkiej Deesis, laudes
natomiast Chrystusa Zwycięzcę wielokrotnie odtwa-
rzanego przez sztukę romańską. Dlaczego wobec
tego w Kodeksie emmeramskim w sąsiedztwie akla-
macyjnej grupy brak tak istotnej postaci Chrystusa?
Przy omawianiu samodzielnego „portretu" Hen-
ryka V wspomniano o uderzających niedopowiedze-
niach tego obrazu jako dedykacji i o możliwości
istnienia dodatkowego arkusza, który uzupełniałby
nietypową, jednoarkuszową składkę. Zwiększona
w związku z tym ilość stron pozwalałaby na rekon-
strukcję domniemanego dopełnienia obrazu de-
dykacyjnego, nasuwając równocześnie myśl o możli-
wości istnienia dodatkowych przedstawień, które
winny wypełniać kartę sąsiadującą z pag. 4. Próba
zrekonstruowania ich jest bardzo ryzykowna
i w związku z tym może mijać się z celem, niemniej
jeśli byśmy przyjęli, że karta taka mogła istnieć,
to bezsprzecznie musiał być na niej przedstawiony
Chrystus, do którego odnoszą się wezwania laudes:
„Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat".
Powyższe uwagi mogą jednak pozostać tylko hi-
potezą. Za dopełnienie urwanego wątku laudes
w Ewangeliargu emmeramskim można uznać mi-
niaturę przedstawiającą Maiestas Domini oddzieloną
od obrazów aklamacyjnych wyobrażeniem św. Em-
merama, kilkoma stronicami tekstu i Kanonami
Euzebiusza. Idea intercesji i aklamacji łączyłaby
tutaj kilka odrębnych, następujących po sobie
obrazów dodatkowo przerwanych tekstem. Archi-
tektoniczne podziały zastosowane w dekoracji ma-
larskiej Kodeksu krakowskiego stanowią ramy dla
wpisanych w nie postaci, budząc jednocześnie sko-
jarzenia z monumentalną architekturą kościelnego
wnętrza i funkcjami jakie spełniają poszczególne
jego części. Wyznaczenie władcom miejsca w górnej
kondygnacji na miniaturze odpowiada jak gdyby
rzeczywistemu miejscu przeznaczanemu dla nich
w świątyniach. Trójarkadowy podział przypomina
przeźrocza otwierające się z galerii na piętrze do
nawy kaplicy pałacowej w Akwizgranie i miejsce,
w którym znajdował się tron Karola Wielkiego135.
Natomiast samo miejsce na górze odpowiada otwar-
tym do nawy książęcym lożom mieszczącym się
nad przedsionkami kościołów w ich masywach
zachodnich (westwerkach)136. Także miejsce anio-
łów można by łączyć z symboliką często podobnie
rozczłonkowanych empor w transeptach romańskich
kościołów benedyktyńskich137. Te, może nie zu-
pełnie przypadkowe, zbieżności z architekturą sa-
132 Buddensieg, Die Basler Altartafel..., s. 137-142.
133 Tamże, s. 151-152.
134 Tamże, s. 188-192.
135 O kaplicy akwizgrańskiej jako koronacyjnym kościele
królów niemieckich i o wpływie „tradycji tronu" Karola Wiel-
kiego zob. Schramm, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik...,
XIII/1, Stuttgart 1954, s. 334-343. — W. Schóne, Die kunstleri-
sche und liturgische Gestalt der Pfalzkapelle Karls des Grossen
in Aachen (Zeitschrift fur Kunstwissenschaft, XV, 1961, s. 104-
105, 118, 129), tamże literatura przedmiotu.
136 prZeznaczenie karolińskich i ottońskich westwerków
nie jest zupełnie pewne, niemniej zarówno Schramm (Herr-
schaftszeichen und Staatssymbolik..., XIII/1, Stuttgart 1954,
s. 354-369) jak i Grabar w recenzji jego książki (V'archeologie
des insignes..., s. 17-18) skłaniają się ku hipotezie o ich ksią-
żęco-królewskim charakterze. Dla zrozumienia funkcji tych
kompleksów architektonicznych wyjaśnienie — zdaniem
Grabara — stanowić mogą wyprzedzające je czasowo przy-
kłady bizantyńskich kościołów z przeznaczonymi dla cesarzy
trybunami, mieszczącymi się naprzeciw ołtarza oraz również
bizantyńskie przekazy źródłowe. Por. A. Grabar, Marty-
rium..., I, s. 49.
137 K. Żurowska, Zagadnienie transeptu pierwszej ka-
tedry wawelskiej (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-
skiego, LXXXVI, Prace z Historii Sztuki, z, 2, 1965,
s. 54-57).
36
się one bowiem wyłącznie do wyrażenia hołdu skła-
danego przez cesarską parę Chrystusowi i do mo-
dlitwy, jaką oni sami tudzież święci orędownicy
zanoszą za nimi przed najwyższy majestat. Napis
umieszczony nad postacią Chrystusa głosi: „Rex
regum, et Dominus dominantium" a schemat
kompozycyjny całej grupy ujęty został w oparciu
0 typ przedstawieniowy Chrystusa depczącego lwa
1 smoka (w miejsce zwierząt para cesarska) według
słów Psalmu 90iy*. Buddensieg w swojej interpre-
tacji Antepedium zauważył, że typ postaci Chrystusa
Triumfatora i Zwycięzcy nasuwa skojarzenie z Laudes
Regiae, których wezwania adresowane są do Chrystu-
sa jako zwycięskiego Boga133. Wymowę tę podkre-
ślają uszeregowani archaniołowie jako orędownicy,
a także święci z aklamacji królewskich134. W ten
sposób Antepedium bazylejskie można by interpre-
tować jako ilustrację Laudes Regtae Henryka II.
W Kodeksie emmeramskim, gdzie zestaw świętych
królewskich jest wyraźniej wyeksponowany, laudes
byłyby wyrażone pełniej. Niemniej nasuwa się tu
problem dość istotny. Zarówno w Litanii jak i w lau-
des postacią naczelną jest Chrystus. Litania przy-
wodzi na myśl Chrystusa z Wielkiej Deesis, laudes
natomiast Chrystusa Zwycięzcę wielokrotnie odtwa-
rzanego przez sztukę romańską. Dlaczego wobec
tego w Kodeksie emmeramskim w sąsiedztwie akla-
macyjnej grupy brak tak istotnej postaci Chrystusa?
Przy omawianiu samodzielnego „portretu" Hen-
ryka V wspomniano o uderzających niedopowiedze-
niach tego obrazu jako dedykacji i o możliwości
istnienia dodatkowego arkusza, który uzupełniałby
nietypową, jednoarkuszową składkę. Zwiększona
w związku z tym ilość stron pozwalałaby na rekon-
strukcję domniemanego dopełnienia obrazu de-
dykacyjnego, nasuwając równocześnie myśl o możli-
wości istnienia dodatkowych przedstawień, które
winny wypełniać kartę sąsiadującą z pag. 4. Próba
zrekonstruowania ich jest bardzo ryzykowna
i w związku z tym może mijać się z celem, niemniej
jeśli byśmy przyjęli, że karta taka mogła istnieć,
to bezsprzecznie musiał być na niej przedstawiony
Chrystus, do którego odnoszą się wezwania laudes:
„Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat".
Powyższe uwagi mogą jednak pozostać tylko hi-
potezą. Za dopełnienie urwanego wątku laudes
w Ewangeliargu emmeramskim można uznać mi-
niaturę przedstawiającą Maiestas Domini oddzieloną
od obrazów aklamacyjnych wyobrażeniem św. Em-
merama, kilkoma stronicami tekstu i Kanonami
Euzebiusza. Idea intercesji i aklamacji łączyłaby
tutaj kilka odrębnych, następujących po sobie
obrazów dodatkowo przerwanych tekstem. Archi-
tektoniczne podziały zastosowane w dekoracji ma-
larskiej Kodeksu krakowskiego stanowią ramy dla
wpisanych w nie postaci, budząc jednocześnie sko-
jarzenia z monumentalną architekturą kościelnego
wnętrza i funkcjami jakie spełniają poszczególne
jego części. Wyznaczenie władcom miejsca w górnej
kondygnacji na miniaturze odpowiada jak gdyby
rzeczywistemu miejscu przeznaczanemu dla nich
w świątyniach. Trójarkadowy podział przypomina
przeźrocza otwierające się z galerii na piętrze do
nawy kaplicy pałacowej w Akwizgranie i miejsce,
w którym znajdował się tron Karola Wielkiego135.
Natomiast samo miejsce na górze odpowiada otwar-
tym do nawy książęcym lożom mieszczącym się
nad przedsionkami kościołów w ich masywach
zachodnich (westwerkach)136. Także miejsce anio-
łów można by łączyć z symboliką często podobnie
rozczłonkowanych empor w transeptach romańskich
kościołów benedyktyńskich137. Te, może nie zu-
pełnie przypadkowe, zbieżności z architekturą sa-
132 Buddensieg, Die Basler Altartafel..., s. 137-142.
133 Tamże, s. 151-152.
134 Tamże, s. 188-192.
135 O kaplicy akwizgrańskiej jako koronacyjnym kościele
królów niemieckich i o wpływie „tradycji tronu" Karola Wiel-
kiego zob. Schramm, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik...,
XIII/1, Stuttgart 1954, s. 334-343. — W. Schóne, Die kunstleri-
sche und liturgische Gestalt der Pfalzkapelle Karls des Grossen
in Aachen (Zeitschrift fur Kunstwissenschaft, XV, 1961, s. 104-
105, 118, 129), tamże literatura przedmiotu.
136 prZeznaczenie karolińskich i ottońskich westwerków
nie jest zupełnie pewne, niemniej zarówno Schramm (Herr-
schaftszeichen und Staatssymbolik..., XIII/1, Stuttgart 1954,
s. 354-369) jak i Grabar w recenzji jego książki (V'archeologie
des insignes..., s. 17-18) skłaniają się ku hipotezie o ich ksią-
żęco-królewskim charakterze. Dla zrozumienia funkcji tych
kompleksów architektonicznych wyjaśnienie — zdaniem
Grabara — stanowić mogą wyprzedzające je czasowo przy-
kłady bizantyńskich kościołów z przeznaczonymi dla cesarzy
trybunami, mieszczącymi się naprzeciw ołtarza oraz również
bizantyńskie przekazy źródłowe. Por. A. Grabar, Marty-
rium..., I, s. 49.
137 K. Żurowska, Zagadnienie transeptu pierwszej ka-
tedry wawelskiej (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-
skiego, LXXXVI, Prace z Historii Sztuki, z, 2, 1965,
s. 54-57).
36