DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Późnoromańska dekoracja malarska w refektarzu klasztoru Gystersów w Wąchoku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0052
ściany północnej; arkadę wejścia przesklepiono
łukiem półkolistym. Salę oświetlają trzy rozglifione
okna, znajdujące się w ścianie południowej, zamknięte
łukiem nieznacznie zaostrzonym. Okno środkowe
na osi ściany, dwukrotnie szersze i nieco wyższe od
okien bocznych, stanowi wyraźny akcent w triadzie
otworów. W zachodniej ścianie refektarza, w naj-
lepiej oświetlonym przęśle południowym, mieściła
się przykryta półkolistą arkadą wnęka dla lektora,
dziś przerobiona na wejście z kuchni (w południo-
wym ościeżu widoczna jest krawędź pierwotnej
niszy, w której zapewne mieściło się siedzisko dla
czytającego). Pierwotna komunikacja z sąsiadującą
od zachodu kuchnią odbywała się przez prosto-
kątny otwór wejściowy (lub okienko) w ścianie za-
chodniej, przy jej narożniku północnym2. W ścianie
północnej po bokach głównego wejścia umieszczono
dwie prostokątne wnęki na naczynia; w trzeciej
(również prostokątnej) niewielkiej niszy w ścianie
wschodniej znajduje się wylot przewodu, przez który
napływało z sąsiedniego calefactorium ogrzane po-
wietrze. Wzdłuż ściany południowej i południowych
odcinków ścian wschodniej i zachodniej zachowały
się pozostałości kamiennej ławy (ryc. I)3.
Trzy ściany refektarza: zachodnia, północna
i wschodnia zostały wykonane z ciosu do wysokości
2,40-2,80 m od poziomu pierwotnej posadzki, tzn.
do wysokości przekraczającej nieco poziom osadze-
nia wsporników. Ścianę południową, ze względu
na mieszczące się w niej wysokie okna, wzniesiono
z takiegoż materiału prawie w całości. Ze starannie
opracowanego kamienia wykonano także łuki tar-
czowe i wszystkie konstrukcyjne elementy sklepie-
nia: gurty, żebra oraz zdobione rzeźbą wsporniki
i zworniki. Górne partie ścian wzniesiono nato-
miast z kamienia łamanego, obficie przewiązanego
zaprawą. Do budowy wysklepków i łuku zamykają-
cego północny otwór wejściowy użyto cegły. Wszy-
stkie partie wątku o nierównej powierzchni: górne
partie ścian z dzikiego kamienia, ceglane wysklepki
i ceglane przesklepienie wejścia pokryto następnie
tynkiem, miejscami bardzo grubym, a całość wnętrza
(zarówno powierzchnie ciosowe jak i tynki) powle-
czono z kolei niezbyt starannie grubą pobiałą wa-
pienną. Na tak przygotowanym podłożu wykonano
w ostatniej fazie prac malarską dekorację wnętrza.
Na dekorację tę złożyły się motywy przeważnie
geometryczne, ściśle nawiązujące do architektonicz-
nej struktury wnętrza i całkowicie architekturze
podporządkowane. Malowidła, a raczej kolorowe
linie i barwione płaszczyzny, pokryły górne partie
ścian oraz kamienne elementy sklepienia: gurty,
żebra, zworniki i wsporniki. Na wysklepkach śladów
dekoracji nie odnaleziono, jedynie nieznaczne po-
zostałości pierwotnych tynków.
Górne części trzech ścian, wzniesione z kamienia
łamanego i pokryte tynkiem, otrzymały dekorację
w postaci pozornego spoinowania, naśladującego
układ ciosów. Malowane ciosy układają się w dzie-
sięciu lub jedenastu warstwach, z których najniższa
biegnie wzdłuż granicy tynku i wątku ciosowego.
Wysokość malowanych warstw wynosi 27-30 cm,
długość pozornych ciosów — od 20 (wyjątkowo 15)
do 50-70 cm (wymiary te odpowiadają w przybliże-
niu wielkości rzeczywistych ciosów w dolnych częś-
ciach ścian). Spoiny malowane są czerwienią żelazo-
wą na jasnym tle, miejscami zabarwionym lub spaty-
nowanym na kolor szaroniebieskawy, miejscami
żółtawy. Spoiny poziome przed malowaniem zazna-
czono w świeżej pobiale wgłębnym rytem, linie
2 Otwór ten uznaje się za okienko do podawania potraw
(Białoskórska); jego obecne wymiary wynoszą: wysokość
1,93 m, szerokość 0,87 m (pierwotnie 0,78 m ?). Na nadpróżu
i wzdłuż prawego ościeża ciosy zaopatrzone są w pierwotne
sfazowanie. 'Wysokość otworu zdaje się wskazywać, że mógł
on pełnić także funkcję przejścia z kuchni.
3 Wyniki architektonicznych i archeologicznych badań
opactwa w Wąchocku, przeprowadzonych w latach 1962-1965,
m.in. we wnętrzu refektarza, zostały ogłoszone w pracach:
K. Białoskórska, Uabbaye cistercienne de Wąchock (Cahiers
de Civilisation Medievale, V, n° 3, Poitiers, Juillet-Septembre
1962, s. 335-350). — O. Lipińska, Badania archeologiczne
w klasztorze cystersów w Wąchocku, pow. Iłża, w 1962 i 1963 r.
(Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu
Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, Sprawozdania
1962-1963). — K. Białoskórska, Problem relacji polsko-
-włoskich w XIII wieku — zagadnienie mecenatu biskupa Iwona
Odrowąża i małopolskich opactw cysterskich (Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie, styczeń-
-czerwiec 1963, s. 249-257). — Taż, Polish Cistercians Archi-
tecture and Its Contacts with Italy (Gęsta. International Center
of Romanesąue Art, vol. 4, Princeton N. J., Spring 1965, s. 14-
22). — Taż, Opactwo cysterskie w Wąchocku w świetle naj-
nowszych badań archeologicznych i architektonicznych (Zespół
Badań nad Polskim Średniowieczem U. W. i P. W., Sprawo-
zdania 1964-1965, V konferencja naukowa w Busku-Zdroju
i w Wiślicy 19-20 maja 1966, Warszawa 1968, s. 65-82). —
O. Lipińska, Dyskusja, tamże, s. 151-154.
44
łukiem półkolistym. Salę oświetlają trzy rozglifione
okna, znajdujące się w ścianie południowej, zamknięte
łukiem nieznacznie zaostrzonym. Okno środkowe
na osi ściany, dwukrotnie szersze i nieco wyższe od
okien bocznych, stanowi wyraźny akcent w triadzie
otworów. W zachodniej ścianie refektarza, w naj-
lepiej oświetlonym przęśle południowym, mieściła
się przykryta półkolistą arkadą wnęka dla lektora,
dziś przerobiona na wejście z kuchni (w południo-
wym ościeżu widoczna jest krawędź pierwotnej
niszy, w której zapewne mieściło się siedzisko dla
czytającego). Pierwotna komunikacja z sąsiadującą
od zachodu kuchnią odbywała się przez prosto-
kątny otwór wejściowy (lub okienko) w ścianie za-
chodniej, przy jej narożniku północnym2. W ścianie
północnej po bokach głównego wejścia umieszczono
dwie prostokątne wnęki na naczynia; w trzeciej
(również prostokątnej) niewielkiej niszy w ścianie
wschodniej znajduje się wylot przewodu, przez który
napływało z sąsiedniego calefactorium ogrzane po-
wietrze. Wzdłuż ściany południowej i południowych
odcinków ścian wschodniej i zachodniej zachowały
się pozostałości kamiennej ławy (ryc. I)3.
Trzy ściany refektarza: zachodnia, północna
i wschodnia zostały wykonane z ciosu do wysokości
2,40-2,80 m od poziomu pierwotnej posadzki, tzn.
do wysokości przekraczającej nieco poziom osadze-
nia wsporników. Ścianę południową, ze względu
na mieszczące się w niej wysokie okna, wzniesiono
z takiegoż materiału prawie w całości. Ze starannie
opracowanego kamienia wykonano także łuki tar-
czowe i wszystkie konstrukcyjne elementy sklepie-
nia: gurty, żebra oraz zdobione rzeźbą wsporniki
i zworniki. Górne partie ścian wzniesiono nato-
miast z kamienia łamanego, obficie przewiązanego
zaprawą. Do budowy wysklepków i łuku zamykają-
cego północny otwór wejściowy użyto cegły. Wszy-
stkie partie wątku o nierównej powierzchni: górne
partie ścian z dzikiego kamienia, ceglane wysklepki
i ceglane przesklepienie wejścia pokryto następnie
tynkiem, miejscami bardzo grubym, a całość wnętrza
(zarówno powierzchnie ciosowe jak i tynki) powle-
czono z kolei niezbyt starannie grubą pobiałą wa-
pienną. Na tak przygotowanym podłożu wykonano
w ostatniej fazie prac malarską dekorację wnętrza.
Na dekorację tę złożyły się motywy przeważnie
geometryczne, ściśle nawiązujące do architektonicz-
nej struktury wnętrza i całkowicie architekturze
podporządkowane. Malowidła, a raczej kolorowe
linie i barwione płaszczyzny, pokryły górne partie
ścian oraz kamienne elementy sklepienia: gurty,
żebra, zworniki i wsporniki. Na wysklepkach śladów
dekoracji nie odnaleziono, jedynie nieznaczne po-
zostałości pierwotnych tynków.
Górne części trzech ścian, wzniesione z kamienia
łamanego i pokryte tynkiem, otrzymały dekorację
w postaci pozornego spoinowania, naśladującego
układ ciosów. Malowane ciosy układają się w dzie-
sięciu lub jedenastu warstwach, z których najniższa
biegnie wzdłuż granicy tynku i wątku ciosowego.
Wysokość malowanych warstw wynosi 27-30 cm,
długość pozornych ciosów — od 20 (wyjątkowo 15)
do 50-70 cm (wymiary te odpowiadają w przybliże-
niu wielkości rzeczywistych ciosów w dolnych częś-
ciach ścian). Spoiny malowane są czerwienią żelazo-
wą na jasnym tle, miejscami zabarwionym lub spaty-
nowanym na kolor szaroniebieskawy, miejscami
żółtawy. Spoiny poziome przed malowaniem zazna-
czono w świeżej pobiale wgłębnym rytem, linie
2 Otwór ten uznaje się za okienko do podawania potraw
(Białoskórska); jego obecne wymiary wynoszą: wysokość
1,93 m, szerokość 0,87 m (pierwotnie 0,78 m ?). Na nadpróżu
i wzdłuż prawego ościeża ciosy zaopatrzone są w pierwotne
sfazowanie. 'Wysokość otworu zdaje się wskazywać, że mógł
on pełnić także funkcję przejścia z kuchni.
3 Wyniki architektonicznych i archeologicznych badań
opactwa w Wąchocku, przeprowadzonych w latach 1962-1965,
m.in. we wnętrzu refektarza, zostały ogłoszone w pracach:
K. Białoskórska, Uabbaye cistercienne de Wąchock (Cahiers
de Civilisation Medievale, V, n° 3, Poitiers, Juillet-Septembre
1962, s. 335-350). — O. Lipińska, Badania archeologiczne
w klasztorze cystersów w Wąchocku, pow. Iłża, w 1962 i 1963 r.
(Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu
Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, Sprawozdania
1962-1963). — K. Białoskórska, Problem relacji polsko-
-włoskich w XIII wieku — zagadnienie mecenatu biskupa Iwona
Odrowąża i małopolskich opactw cysterskich (Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie, styczeń-
-czerwiec 1963, s. 249-257). — Taż, Polish Cistercians Archi-
tecture and Its Contacts with Italy (Gęsta. International Center
of Romanesąue Art, vol. 4, Princeton N. J., Spring 1965, s. 14-
22). — Taż, Opactwo cysterskie w Wąchocku w świetle naj-
nowszych badań archeologicznych i architektonicznych (Zespół
Badań nad Polskim Średniowieczem U. W. i P. W., Sprawo-
zdania 1964-1965, V konferencja naukowa w Busku-Zdroju
i w Wiślicy 19-20 maja 1966, Warszawa 1968, s. 65-82). —
O. Lipińska, Dyskusja, tamże, s. 151-154.
44