DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Późnoromańska dekoracja malarska w refektarzu klasztoru Gystersów w Wąchoku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0064
wałek sznurowy otaczający cztery lilie żywo przy-
pomina obramowanie malowanych kół w Wąchocku,
utworzone z „wirujących" promieni.
Falista wić półpalmetowa, wypełniająca obra-
mowanie koła na ścianie zachodniej w przęśle po-
łudniowym (ryc. 15, 16), należała również do naj-
bardziej rozpowszechnionych motywów dekora-
cyjnych w sztuce romańskiej25. Występowała w róż-
nych odmianach w rzeźbie polskiej XII i XIII wieku,
np. nad południowym oknem kościoła w Prando-
cinie, na obramowaniach tympanonów w Strzelnie
i Końskich, na kolumienkach portalu kościoła
w Kościelcu Pińczowskim, także na obramowaniu
antaby w Luborzycy, z około r. 1200 (ryc. 17).
W obramowaniu koła w Wąchocku wić z półpal-
metowymi odgałęzieniami otrzymała kształt re-
gularny, „klasyczny"; w czystej postaci motyw ten
zresztą, dzięki prostocie budowy, w swych tysiąc-
letnich dziejach nie ulegał większym przekształce-
niom, a poszczególne warianty tego ornamentu nie
wykraczały na ogół poza ramy ustalonego raz sche-
matu26. Uproszczona wić półpalmetowa w Wącho-
cku, pozbawiona rysunku wewnętrznego, namalo-
wana płasko i jednobarwnie, znalazła się na pograni-
czu form roślinnych i abstrakcyjnych. Typowa dla
dekoracji cysterskich skłonność do geometryzo-
wania motywów roślinnych uwidoczniła się także
w podobnie skomponowanych, kolistych obramo-
waniach utworzonych z wici półpalmetowej na zwor-
niku z orłem w północnej nawie kościoła w Koprzyw-
nicy (ryc. 18), a zwłaszcza na obramowaniu klucza
z otworem wentylacyjnym w głównej nawie kościoła
w Sulejowie (ryc. 19). W tym ostatnim reliefie
środkowe części listków palmety zaznaczono ostro
ciętymi wgłębieniami, podczas gdy na zworniku
w Koprzywnicy wić i jej odgałęzienia wyrzeźbiono
płasko (relief ten jednak nie został ukończony). Ana-
logiczny ornament, występujący wśród niezacho-
wanych malowideł w kapitularzu w Sulejowie,
malowany był — jak można sądzić z rysunku Łuszcz-
kiewicza — podobnie jak w Wąchocku: płasko
i przy użyciu tego samego barwika — czerwieni27.
Okres budowy refektarza w Wąchocku nauka
polska odnosi do lat bliskich roku 1250. Ustalając
czas powstania malarskiej dekoracji jego wnętrza
trzeba stwierdzić, że stylistyczne cechy malowideł,
ich podobieństwo do form zdobniczych, użytych
w małopolskich kościołach i klasztorach cysterskich
dwóch pierwszych tercji XIII wieku, a zwłaszcza
motyw romańskiej jeszcze wici palmetowej — po-
mimo zachowawczych tendencji panujących w sztuce
zakonu z Citeaux nie pozwalają łączyć omawianej
dekoracji z okresem po r. 1300. Należy zatem spre-
cyzować czas jej powstania w granicach lat 1250-
1300.
Ponieważ pozorne spoinowanie na ścianach sali
jadalnej nawiązuje do techniki budowlanej i niejako
z niej wynika, można przypuszczać, że już w czasie
budowy górnych części ścian przewidywano dla
nich malarskie dopełnienie rzeczywistego wątku
ciosowego. Do pokrycia tynkiem płaszczyzn ścian
z kamienia łamanego użyto tej samej zaprawy,
którą spajano sam wątek, zarówno ciosowy jak
i „dziki" (analogiczny skład i zabarwienie), a więc
prace te wykonano w niewielkim odstępie czasu.
Wnętrze zostało pokryte pobiałą bezpośrednio przed
malowaniem, czego dowodzi rysunek spoin i kół,
odciśnięty w świeżej powłoce wapiennej, w dekoracji
malarskiej zaś powtórzono motyw lilii na trójkącie,
użyty wcześniej jako znak jednego z kamieniarzy.
Dochodzimy zatem do wniosku, że prace malarskie
łączyły się ściśle z pracami budowlanymi i że ciągłość
ich była utrzymana w granicach kilku najwyżej lat.
Jednocześnie pokrewieństwo techniczne malowideł
w refektarzu z dekoracją malarską żeber w kościele
(w większych partiach jeszcze nie znaną) i ścian
wschodniego skrzydła krużganków, zwłaszcza po-
dobny, niestaranny sposób założenia grubej pobiały
sugerują, że wszystkie te dekoracje wykonano
w tym samym czasie. Sądzimy, że nastąpiło to wkrót-
25 Rozwój wici roślinnej, m. in. palmetowej, z motywami
zoomorficznymi, charakteryzuje L. Kalinowski, Treści
ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] Drzwi Gnieź-
nieńskie, praca zbiorowa pod red. M. Walickiego, II, Wrocław
1959, s. 76-83. Por. tenże, Romańska posadzka z rytami
figuralnymi w krypcie kolegiaty wiślickiej (Odkrycia w Wiślicy,
Rozprawy Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem Uni-
wersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, I, War-
szawa 1963, s. 102-103). Genezę falistej wici półpalmetowej
omawia P. Skubiszewski, Najstarsze dzieje wici półpalmeto-
wej na Wschodzie, [w:] Sztuka i Historia. Księga pamiątkowa
ku czci profesora Michała Walickiego, Warszawa 1966, s. 17-21.
26 Skubiszewski, o.c, s. 17, il. 1-14.
27 W. Łuszczkiewicz, Opactwo cysterskie sulejowskie.
Pomnik architektury XIII wieku (Sprawozdania KHS, I, 1877,
s. 22, tabl. X). Por. Malanek, o.c, il. 13.
56
pomina obramowanie malowanych kół w Wąchocku,
utworzone z „wirujących" promieni.
Falista wić półpalmetowa, wypełniająca obra-
mowanie koła na ścianie zachodniej w przęśle po-
łudniowym (ryc. 15, 16), należała również do naj-
bardziej rozpowszechnionych motywów dekora-
cyjnych w sztuce romańskiej25. Występowała w róż-
nych odmianach w rzeźbie polskiej XII i XIII wieku,
np. nad południowym oknem kościoła w Prando-
cinie, na obramowaniach tympanonów w Strzelnie
i Końskich, na kolumienkach portalu kościoła
w Kościelcu Pińczowskim, także na obramowaniu
antaby w Luborzycy, z około r. 1200 (ryc. 17).
W obramowaniu koła w Wąchocku wić z półpal-
metowymi odgałęzieniami otrzymała kształt re-
gularny, „klasyczny"; w czystej postaci motyw ten
zresztą, dzięki prostocie budowy, w swych tysiąc-
letnich dziejach nie ulegał większym przekształce-
niom, a poszczególne warianty tego ornamentu nie
wykraczały na ogół poza ramy ustalonego raz sche-
matu26. Uproszczona wić półpalmetowa w Wącho-
cku, pozbawiona rysunku wewnętrznego, namalo-
wana płasko i jednobarwnie, znalazła się na pograni-
czu form roślinnych i abstrakcyjnych. Typowa dla
dekoracji cysterskich skłonność do geometryzo-
wania motywów roślinnych uwidoczniła się także
w podobnie skomponowanych, kolistych obramo-
waniach utworzonych z wici półpalmetowej na zwor-
niku z orłem w północnej nawie kościoła w Koprzyw-
nicy (ryc. 18), a zwłaszcza na obramowaniu klucza
z otworem wentylacyjnym w głównej nawie kościoła
w Sulejowie (ryc. 19). W tym ostatnim reliefie
środkowe części listków palmety zaznaczono ostro
ciętymi wgłębieniami, podczas gdy na zworniku
w Koprzywnicy wić i jej odgałęzienia wyrzeźbiono
płasko (relief ten jednak nie został ukończony). Ana-
logiczny ornament, występujący wśród niezacho-
wanych malowideł w kapitularzu w Sulejowie,
malowany był — jak można sądzić z rysunku Łuszcz-
kiewicza — podobnie jak w Wąchocku: płasko
i przy użyciu tego samego barwika — czerwieni27.
Okres budowy refektarza w Wąchocku nauka
polska odnosi do lat bliskich roku 1250. Ustalając
czas powstania malarskiej dekoracji jego wnętrza
trzeba stwierdzić, że stylistyczne cechy malowideł,
ich podobieństwo do form zdobniczych, użytych
w małopolskich kościołach i klasztorach cysterskich
dwóch pierwszych tercji XIII wieku, a zwłaszcza
motyw romańskiej jeszcze wici palmetowej — po-
mimo zachowawczych tendencji panujących w sztuce
zakonu z Citeaux nie pozwalają łączyć omawianej
dekoracji z okresem po r. 1300. Należy zatem spre-
cyzować czas jej powstania w granicach lat 1250-
1300.
Ponieważ pozorne spoinowanie na ścianach sali
jadalnej nawiązuje do techniki budowlanej i niejako
z niej wynika, można przypuszczać, że już w czasie
budowy górnych części ścian przewidywano dla
nich malarskie dopełnienie rzeczywistego wątku
ciosowego. Do pokrycia tynkiem płaszczyzn ścian
z kamienia łamanego użyto tej samej zaprawy,
którą spajano sam wątek, zarówno ciosowy jak
i „dziki" (analogiczny skład i zabarwienie), a więc
prace te wykonano w niewielkim odstępie czasu.
Wnętrze zostało pokryte pobiałą bezpośrednio przed
malowaniem, czego dowodzi rysunek spoin i kół,
odciśnięty w świeżej powłoce wapiennej, w dekoracji
malarskiej zaś powtórzono motyw lilii na trójkącie,
użyty wcześniej jako znak jednego z kamieniarzy.
Dochodzimy zatem do wniosku, że prace malarskie
łączyły się ściśle z pracami budowlanymi i że ciągłość
ich była utrzymana w granicach kilku najwyżej lat.
Jednocześnie pokrewieństwo techniczne malowideł
w refektarzu z dekoracją malarską żeber w kościele
(w większych partiach jeszcze nie znaną) i ścian
wschodniego skrzydła krużganków, zwłaszcza po-
dobny, niestaranny sposób założenia grubej pobiały
sugerują, że wszystkie te dekoracje wykonano
w tym samym czasie. Sądzimy, że nastąpiło to wkrót-
25 Rozwój wici roślinnej, m. in. palmetowej, z motywami
zoomorficznymi, charakteryzuje L. Kalinowski, Treści
ideowe i estetyczne Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] Drzwi Gnieź-
nieńskie, praca zbiorowa pod red. M. Walickiego, II, Wrocław
1959, s. 76-83. Por. tenże, Romańska posadzka z rytami
figuralnymi w krypcie kolegiaty wiślickiej (Odkrycia w Wiślicy,
Rozprawy Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem Uni-
wersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, I, War-
szawa 1963, s. 102-103). Genezę falistej wici półpalmetowej
omawia P. Skubiszewski, Najstarsze dzieje wici półpalmeto-
wej na Wschodzie, [w:] Sztuka i Historia. Księga pamiątkowa
ku czci profesora Michała Walickiego, Warszawa 1966, s. 17-21.
26 Skubiszewski, o.c, s. 17, il. 1-14.
27 W. Łuszczkiewicz, Opactwo cysterskie sulejowskie.
Pomnik architektury XIII wieku (Sprawozdania KHS, I, 1877,
s. 22, tabl. X). Por. Malanek, o.c, il. 13.
56