DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0078
nych arkadowymi fryzami z formowanej cegły,
z prezbiterium zakończonym ścianą prostą, nakry-
tego dwuspadowym dachem i zwieńczonego na
przecięciu ramion wieżą3 — uległ w ciągu w. XIV
i 1. połowy w. XV zasadniczym zmianom: z po-
czątkiem w. XIV wzniesiono zakrystię od strony
pd. prezbiterium; u schyłku tegoż wieku i w pierw-
szym czterdziestoleciu w. XV przedłużono ku za-
chodowi nawę główną oraz zbudowano przylegającą
doń od strony pn. nawę boczną, którą łączyły
z korpusem kościoła cztery ostrołukowe arkady4.
Na ten czas przypadło także przedłużenie pierwot-
nego prezbiterium oraz powstanie zwartego czworo-
boku krużganków, przypierających do kościoła od
południa5. Zostały one wbudowane w przestrzeń
wyznaczoną przez wcześniej powstałe kaplice i po-
mieszczenia klasztorne oraz nowo wzniesioną nawę
główną. Przylega do niej pn. ramię ambitu nakryte
sklepieniem krzyżowo-żebrowym i tworzące cha-
rakterystyczny uskok przy przejściu do ramienia
wsch. — krużganki okalają w tym miejscu pd. ramię
transeptu. Przęsło „uskoku" oraz sąsiadujące z nim
pierwsze przęsło ramienia wsch. nakrywa późno-
gotyckie sklepienie gwiaździste, spięte zwornikiem,
dołów franciszkańskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyz-
mu (Sprawozdania KHS, IV, 1891, s. 154 n). — Rosenbaiger,
o.c, s. 84-86.
3 Łuszczkiewicz, o.c, s. 158 n. — T. Szydłowski,
Pomniki architektury epoki piastowskiej we województwach kra-
kowskiem i kieleckiem, Kraków 1928, s. 72 n. — Rosenbaiger,
o.c, s. 89-92, ryc. 1 na s. 83. — T. Dobrowolski, Sztuka
Krakowa, wyd. 2, Kraków 1959, s. 97 n. — Z. Dmochowski,
Dzieła architektury w Polsce, Londyn 1959, s. 50. — A. Miło-
będzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1963,
s. 43 n. — A. Bochnak, Kraków gotycki [w:] Kraków, jego
dzieje i sztuka. Praca zbiorowa pod red. J. Dąbrowskiego,
Kraków 1965, s. 100 n. — Ostatnio zagadnieniem architektury
pierwotnego kościoła franciszkanów w Krakowie zajął się
S. Skibiński, por. Biuletyn HS, XXX, 1968, s. 239 (spis
referatów wygłoszonych na zebraniach naukowych w 1. pół-
roczu 1967).
4S. Tomkowie z, Średniowieczna nawa główna i nawa
boczna w kościele Franciszkanów w Krakowie (Sprawozdania
KHS, VIII, 1907, szp. CXVIII-CXXXI). — Szydłowski,
o.c, s. 154. — Rosenbaiger, o.c, s. 94-101, 109-122, rys. 24
na s. 119. ■—■ Dmochowski, o.c, s. 73. — Arkady te zamuro-
wano prawdopodobnie w połowie w. XVII, gdy dokonano
barokizacji pierwotnej nawy bocznej, przekształconej w kaplicę
Męki Pańskiej.
6 Nie ma żadnych podstaw do przypuszczenia, że kruż-
ganki zbudowano w w. XIV, a w w. XV przebudowano je lub
odnowiono po spaleniu, jak to przypuszczała Z. Ameise-
nówna, Średniowieczne malarstwo ścienne w Krakowie (Rocz.
na którym widnieje wykuty w kamieniu herb
Dębno. Dalszy ciąg ramienia wsch. (nakrytego
obecnie sklepieniem kolebkowym, przy czym świa-
dectwem dawnego sklepienia krzyżowo-żebrowego
są jedynie ślady kamiennych wsporników) przylega
do byłej kaplicy węgierskiej (od r. 1589 — włoskiej),
zbudowanej prawdopodobnie u schyłku w. XIV6.
Kolejne części ambitu, w których zachowały się
pierwotne (częściowo wymienione) sklepienia krzy-
żowo-żebrowe, opierają się: w ramieniu pd. o nie-
wątpliwie starszą byłą kaplicę złotników, a w ra-
mieniu zach. — o dawny refektarz, który przed
powstaniem krużganków otwierał się do pierwotnego
wirydarza szeregiem okien7. Zapewne wynikiem
dostosowywania krużganków do elewacji wcześniej
istniejących budowli, a także stopniowego ich powsta-
wania, są różnice w szerokości i wysokości poszcze-
gólnych skrzydeł oraz w wymiarach łuków żebro-
wych. W w. XV-XIX krużganki tworzyły zwartą
całość i krążenie po nich było w pełni możliwe;
dopiero około r. 1879 wydzielono przylegające do
nawy głównej pn. skrzydło ambitu, wyodrębniając
w ten sposób z dawna tu istniejącą kaplicę Matki
Boskiej Bolesnej8.
Krak., XIX, 1923, s. 88) i Dobrowolski, o.c, s. 98, ponieważ
nie ma żadnych danych o istnieniu krużganków w w. XIV,
a profile żeber wskazują na w. XV. Wprawdzie Rosenbaiger,
o.c, s. 124 z niedowierzaniem zresztą cytuje wg Bielowskiego
zapis z Rocznika świętokrzyskiego, w którym ma być mowa
o pogrzebie Węgrów zabitych w Krakowie w r. 1376 „in
sacello ambitus eccłesiae s. Francisci", niemniej cytat ten
brzmi: „[...] qui ad sanctum Franciscum in capella sepeliun-
tur", por. Rocznik świętokrzyski, wyd. A. Bielowski,
(Monumenta Poloniae Historica, III, Lwów 1878, s. 80).
6 Rosenbaiger, o.c, s. 123-127.
7 Fakt istnienia kaplicy i refektarza przed powstaniem
krużganków ustalono w czasie konserwacji obiektu w r. 1910,
por. A. Karwacki, „Pamiętniki pisane w r. 1914 i 1915"
(rkps w posiadaniu Biblioteki franciszkanów w Krakowie),
s. 154, 281, 305. — Rosenbaiger, o.c, s. 136 n. i 152 n. —
W czasie prac konserwatorskich prowadzonych w dawnym
refektarzu w r. 1966 odkryto nadto w ścianie sąsiadującej
z krużgankami dwa zamurowane okna bliźnie o wykroju
zbliżonym do kształtu analogicznych okien w pn. fasadzie
transeptu.
8 Karwacki, o.c, s. 150 n. — Rosenbaiger, o.c, s. 143.
Rzut poziomy krużganków sprzed wydzielenia kaplicy Matki
Boskiej Bolesnej opublikował wg planu z r. 1796 J. Muczkow-
ski, Kościół Św. Franciszka w Krakowie (Bibl. Krak., 19, po
s. 12) oraz Rosenbaiger, o.c, rys. 8 na s. 95. — Tamże, rys.
29, reprodukowana akwarela B. Gąsiorowskiego, przedstawia-
jąca połączenie ramienia północnego i wschodniego kruż-
ganków.
70
z prezbiterium zakończonym ścianą prostą, nakry-
tego dwuspadowym dachem i zwieńczonego na
przecięciu ramion wieżą3 — uległ w ciągu w. XIV
i 1. połowy w. XV zasadniczym zmianom: z po-
czątkiem w. XIV wzniesiono zakrystię od strony
pd. prezbiterium; u schyłku tegoż wieku i w pierw-
szym czterdziestoleciu w. XV przedłużono ku za-
chodowi nawę główną oraz zbudowano przylegającą
doń od strony pn. nawę boczną, którą łączyły
z korpusem kościoła cztery ostrołukowe arkady4.
Na ten czas przypadło także przedłużenie pierwot-
nego prezbiterium oraz powstanie zwartego czworo-
boku krużganków, przypierających do kościoła od
południa5. Zostały one wbudowane w przestrzeń
wyznaczoną przez wcześniej powstałe kaplice i po-
mieszczenia klasztorne oraz nowo wzniesioną nawę
główną. Przylega do niej pn. ramię ambitu nakryte
sklepieniem krzyżowo-żebrowym i tworzące cha-
rakterystyczny uskok przy przejściu do ramienia
wsch. — krużganki okalają w tym miejscu pd. ramię
transeptu. Przęsło „uskoku" oraz sąsiadujące z nim
pierwsze przęsło ramienia wsch. nakrywa późno-
gotyckie sklepienie gwiaździste, spięte zwornikiem,
dołów franciszkańskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyz-
mu (Sprawozdania KHS, IV, 1891, s. 154 n). — Rosenbaiger,
o.c, s. 84-86.
3 Łuszczkiewicz, o.c, s. 158 n. — T. Szydłowski,
Pomniki architektury epoki piastowskiej we województwach kra-
kowskiem i kieleckiem, Kraków 1928, s. 72 n. — Rosenbaiger,
o.c, s. 89-92, ryc. 1 na s. 83. — T. Dobrowolski, Sztuka
Krakowa, wyd. 2, Kraków 1959, s. 97 n. — Z. Dmochowski,
Dzieła architektury w Polsce, Londyn 1959, s. 50. — A. Miło-
będzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1963,
s. 43 n. — A. Bochnak, Kraków gotycki [w:] Kraków, jego
dzieje i sztuka. Praca zbiorowa pod red. J. Dąbrowskiego,
Kraków 1965, s. 100 n. — Ostatnio zagadnieniem architektury
pierwotnego kościoła franciszkanów w Krakowie zajął się
S. Skibiński, por. Biuletyn HS, XXX, 1968, s. 239 (spis
referatów wygłoszonych na zebraniach naukowych w 1. pół-
roczu 1967).
4S. Tomkowie z, Średniowieczna nawa główna i nawa
boczna w kościele Franciszkanów w Krakowie (Sprawozdania
KHS, VIII, 1907, szp. CXVIII-CXXXI). — Szydłowski,
o.c, s. 154. — Rosenbaiger, o.c, s. 94-101, 109-122, rys. 24
na s. 119. ■—■ Dmochowski, o.c, s. 73. — Arkady te zamuro-
wano prawdopodobnie w połowie w. XVII, gdy dokonano
barokizacji pierwotnej nawy bocznej, przekształconej w kaplicę
Męki Pańskiej.
6 Nie ma żadnych podstaw do przypuszczenia, że kruż-
ganki zbudowano w w. XIV, a w w. XV przebudowano je lub
odnowiono po spaleniu, jak to przypuszczała Z. Ameise-
nówna, Średniowieczne malarstwo ścienne w Krakowie (Rocz.
na którym widnieje wykuty w kamieniu herb
Dębno. Dalszy ciąg ramienia wsch. (nakrytego
obecnie sklepieniem kolebkowym, przy czym świa-
dectwem dawnego sklepienia krzyżowo-żebrowego
są jedynie ślady kamiennych wsporników) przylega
do byłej kaplicy węgierskiej (od r. 1589 — włoskiej),
zbudowanej prawdopodobnie u schyłku w. XIV6.
Kolejne części ambitu, w których zachowały się
pierwotne (częściowo wymienione) sklepienia krzy-
żowo-żebrowe, opierają się: w ramieniu pd. o nie-
wątpliwie starszą byłą kaplicę złotników, a w ra-
mieniu zach. — o dawny refektarz, który przed
powstaniem krużganków otwierał się do pierwotnego
wirydarza szeregiem okien7. Zapewne wynikiem
dostosowywania krużganków do elewacji wcześniej
istniejących budowli, a także stopniowego ich powsta-
wania, są różnice w szerokości i wysokości poszcze-
gólnych skrzydeł oraz w wymiarach łuków żebro-
wych. W w. XV-XIX krużganki tworzyły zwartą
całość i krążenie po nich było w pełni możliwe;
dopiero około r. 1879 wydzielono przylegające do
nawy głównej pn. skrzydło ambitu, wyodrębniając
w ten sposób z dawna tu istniejącą kaplicę Matki
Boskiej Bolesnej8.
Krak., XIX, 1923, s. 88) i Dobrowolski, o.c, s. 98, ponieważ
nie ma żadnych danych o istnieniu krużganków w w. XIV,
a profile żeber wskazują na w. XV. Wprawdzie Rosenbaiger,
o.c, s. 124 z niedowierzaniem zresztą cytuje wg Bielowskiego
zapis z Rocznika świętokrzyskiego, w którym ma być mowa
o pogrzebie Węgrów zabitych w Krakowie w r. 1376 „in
sacello ambitus eccłesiae s. Francisci", niemniej cytat ten
brzmi: „[...] qui ad sanctum Franciscum in capella sepeliun-
tur", por. Rocznik świętokrzyski, wyd. A. Bielowski,
(Monumenta Poloniae Historica, III, Lwów 1878, s. 80).
6 Rosenbaiger, o.c, s. 123-127.
7 Fakt istnienia kaplicy i refektarza przed powstaniem
krużganków ustalono w czasie konserwacji obiektu w r. 1910,
por. A. Karwacki, „Pamiętniki pisane w r. 1914 i 1915"
(rkps w posiadaniu Biblioteki franciszkanów w Krakowie),
s. 154, 281, 305. — Rosenbaiger, o.c, s. 136 n. i 152 n. —
W czasie prac konserwatorskich prowadzonych w dawnym
refektarzu w r. 1966 odkryto nadto w ścianie sąsiadującej
z krużgankami dwa zamurowane okna bliźnie o wykroju
zbliżonym do kształtu analogicznych okien w pn. fasadzie
transeptu.
8 Karwacki, o.c, s. 150 n. — Rosenbaiger, o.c, s. 143.
Rzut poziomy krużganków sprzed wydzielenia kaplicy Matki
Boskiej Bolesnej opublikował wg planu z r. 1796 J. Muczkow-
ski, Kościół Św. Franciszka w Krakowie (Bibl. Krak., 19, po
s. 12) oraz Rosenbaiger, o.c, rys. 8 na s. 95. — Tamże, rys.
29, reprodukowana akwarela B. Gąsiorowskiego, przedstawia-
jąca połączenie ramienia północnego i wschodniego kruż-
ganków.
70