DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0080
Czas powstania krużganków nie został dotychczas
dokładnie ustalony. Rosenbaiger wysunął hipotezę,
według której budowę ich rozpoczęto w r. 1423,
gdy biskupem krakowskim został Zbigniew Oleś-
nicki, którego herb Dębno zdobi wspomniany
wyżej zwornik sklepienia9. Z kolei wiadomo, że
w r. 1436 tenże Oleśnicki dokonał konsekracji wy-
datnie powiększonego kościoła franciszkańskiego:
świadczy o tym tablica ufundowana w r. 1582
(przez wizytatora Kamila Tachetusa z Werony), nie-
mniej oparta na XV-wiecznych zapiskach, a wmu-
rowana obecnie w ścianę wsch. ramienia ambitu.
Czytamy na niej m.L: „Sbigneus tituli Sancte
Anastasiae Sanctae Romanae Ecclesiae Praesbiter
Cardinalis et Episcopus Cracoviensis Ecclesiam
istam in honorem Corporis Christi consecravit
Anno Dni 1436 Dominica prima post festum
s. Stanislai in mensę Maio [...]CC1°. Powszechnie
przypuszcza się, że konsekracja z r. 1436 dotyczyła
także i krużganków, mimo iż tekst tablicy nie wspo-
mina explicite o ich istnieniu. Rosenbaiger przyjął
tę możliwość, przytoczył przekaz źródłowy z r. 1439,
w którym wymienia się kaplicę węgierską jako „in
ambitu sitam"11, niemniej w swej ostrożności po-
sunął się dalej i za terminus ante quem ukończenia
budowy krużganków uznał r. 1455 — rok śmierci
Oleśnickiego, który w nieokreślonym bliżej czasie
wydał franciszkanom krakowskim zezwolenie na
odprawianie procesji eucharystycznych: „Concessio
quod possimus portare Ssmum Sacramentum sin-
gulis ferijs ąuintis in ambitu [podkreślenie aut.]
processionaliter facta a Illustrissimo Sbigneo Cardi-
nali et Episcopo Cracoviensi"12. Z dużym prawdo-
podobieństwem przyjąć jednak można, że ten właśnie
przywilej potwierdzony został przez sobór bazylej-
ski w r. 1443, co — biorąc pod uwagę wyłącznie
źródła pisane — dokumentuje fakt istnienia kruż-
ganków przed tą datą, w r. 1436, o ile nie wcześniej13.
Próżno szukać w przekazach piętnastowiecznych
jakichkolwiek danych o powstaniu czy istnieniu
malowideł ściennych w krużgankach. Dopiero wi-
zytacje Jana Donatusa Caputa, spisane w latach
1596-1598 zawierają najstarszą i niepełną zresztą
o nich wzmiankę: „Ambitus est bene accomodatus,
latus, longus, ąuatuor partibus dispositus [...]
Praeterea tabulae et imagines pulchre auro ornatae
omnium Episcoporum defunctorum a quo incepit
fides Catholica in Regno Poloniae [...]". Po wyli-
czeniu portretów trzydziestu czterech biskupów
krakowskich od Rachelina po kardynała Fryderyka
Jagiellończyka określił Caputo sposób wykonania
owych „imagines": „Hi omnes supra scripti Episcopi
Cracovienses sunt in muro ambitus depicti [...]"14.
Malowidła te oglądał jeszcze w latach 1612-1615
9 Rosenbaiger, o.c, s. 151.
10 A. Karwacki, „Archiwum OO. Franciszkanów w Kra-
kowie uporządkował i streścił... 1905" (rkps w posiadaniu
Biblioteki franciszkanów w Krakowie), s. 12 cytuje za „Archi-
vum Conventus Cracoviensis dispositum per Nicolaum
Janowski", s. 17: „Litterae Zbignei Episcopi Cracoviens. pro
consecrationem ecclesiae s. Francisci Cracoviensis anno 1438
[sic!]", których pełny tekst wykorzystano zapewne w w. XVI
przy układaniu napisu na tablicy. O konsekracji kościoła
w r. 1436 wspomina także „Visitatio totius Provinciae Maioris
et Minoris Poloniae... Incepta per Reverendum patrem Ma-
gistrum Joannem Donatum Caputum a Cupertino... eiusdem
provinciae provincialem ac Commissarium Generałem. Anno
Domini 159sexto... usque ad Annum 159octavum" (odpis
w Bibliotece franciszkanów w Krakowie), fol. 4: „Per Sbigneum
vero de Olesnicza tituli Sanctae Anastasiae Cardinalem et tunc
Episcopum Cracoviensem consecratur, Dominica prima post
festum Sancti Stanislai Mensę Maio anno Domini 1436". —
Pełny tekst tablicy przytacza Rosenbaiger, o.c, s. 75.
11 Jest to zapis w testamencie Katarzyny Progerynne
z r. 1439: „Item ad capellam in ambitu [podkreślenie aut.]
sitam, quae dicitur Ungaricalis capella apud s. Franciscum 1 mr.
pro edificatione". Tekst ten wg Acta scabinalia cracoviensia 6,
p. 181 cytuje J. Ptaśnik, Cracovia artificum 1300-1500,
Kraków 1917, s. 102, nr 3403 a za nim Rosenbaiger, o.c,
s. 125 i 151.
12 „Visitatio... per Joannem Donatum Caputum", fol.
11. — Tekst ten cytuje Rosenbaiger, o.c, s. 152.
13 Czterdziestodniowy odpust dla uczestników procesji
nadany przez Oleśnickiego: „Indulgentiae 40 dierum Illustrissi-
mi Sbignei Episcopi Cracoviensis pro illis qui ferijs ąuintis
audierint missam in Ecclesia nostra et qui interessent processio-
ni cum divinissimo Sacramento [...]" odnotowano w „Visita-
tio... per Joannem Donatum Caputum", fol. 11. — Tamże,
fol. 11 zatwierdzenie tegoż odpustu przez Sobór bazylejski:
„Indulgentiae 40 dierum pro processionibus singulis ferijs
quintis, et confirmatio earum per Concilium Basiliense" (bez
daty). Natomiast Karwacki, „Archiwum...", s. 12 cytuje
za Janowskim, o.c, s. 6, 40-dniowy odpust z r. 1443: „Indul-
gentiae pro iis qui intersunt processioni in Ecclesia nostra cum
Vener. Sacramento singulis feriis ąuintis an. 1443". — Na
wyraźną możliwość ukończenia krużganków z końcem trze-
ciego dziesięciolecia w. XV wskazuje charakter stylowy ma-
lowidła ze Zwiastowaniem (w skrzydle zach. ambitu), datowa-
nym na około r. 1430, por. M. Walicki, Malarstwo polskie.
Gotyk — renesans — wczesny manieryzm, Warszawa 1961, s. 20.
14 „Visitatio... per Joannem Donatum Caputum", fol.
8-9v. — Rosenbaiger, o.c, s. 166.
72
dokładnie ustalony. Rosenbaiger wysunął hipotezę,
według której budowę ich rozpoczęto w r. 1423,
gdy biskupem krakowskim został Zbigniew Oleś-
nicki, którego herb Dębno zdobi wspomniany
wyżej zwornik sklepienia9. Z kolei wiadomo, że
w r. 1436 tenże Oleśnicki dokonał konsekracji wy-
datnie powiększonego kościoła franciszkańskiego:
świadczy o tym tablica ufundowana w r. 1582
(przez wizytatora Kamila Tachetusa z Werony), nie-
mniej oparta na XV-wiecznych zapiskach, a wmu-
rowana obecnie w ścianę wsch. ramienia ambitu.
Czytamy na niej m.L: „Sbigneus tituli Sancte
Anastasiae Sanctae Romanae Ecclesiae Praesbiter
Cardinalis et Episcopus Cracoviensis Ecclesiam
istam in honorem Corporis Christi consecravit
Anno Dni 1436 Dominica prima post festum
s. Stanislai in mensę Maio [...]CC1°. Powszechnie
przypuszcza się, że konsekracja z r. 1436 dotyczyła
także i krużganków, mimo iż tekst tablicy nie wspo-
mina explicite o ich istnieniu. Rosenbaiger przyjął
tę możliwość, przytoczył przekaz źródłowy z r. 1439,
w którym wymienia się kaplicę węgierską jako „in
ambitu sitam"11, niemniej w swej ostrożności po-
sunął się dalej i za terminus ante quem ukończenia
budowy krużganków uznał r. 1455 — rok śmierci
Oleśnickiego, który w nieokreślonym bliżej czasie
wydał franciszkanom krakowskim zezwolenie na
odprawianie procesji eucharystycznych: „Concessio
quod possimus portare Ssmum Sacramentum sin-
gulis ferijs ąuintis in ambitu [podkreślenie aut.]
processionaliter facta a Illustrissimo Sbigneo Cardi-
nali et Episcopo Cracoviensi"12. Z dużym prawdo-
podobieństwem przyjąć jednak można, że ten właśnie
przywilej potwierdzony został przez sobór bazylej-
ski w r. 1443, co — biorąc pod uwagę wyłącznie
źródła pisane — dokumentuje fakt istnienia kruż-
ganków przed tą datą, w r. 1436, o ile nie wcześniej13.
Próżno szukać w przekazach piętnastowiecznych
jakichkolwiek danych o powstaniu czy istnieniu
malowideł ściennych w krużgankach. Dopiero wi-
zytacje Jana Donatusa Caputa, spisane w latach
1596-1598 zawierają najstarszą i niepełną zresztą
o nich wzmiankę: „Ambitus est bene accomodatus,
latus, longus, ąuatuor partibus dispositus [...]
Praeterea tabulae et imagines pulchre auro ornatae
omnium Episcoporum defunctorum a quo incepit
fides Catholica in Regno Poloniae [...]". Po wyli-
czeniu portretów trzydziestu czterech biskupów
krakowskich od Rachelina po kardynała Fryderyka
Jagiellończyka określił Caputo sposób wykonania
owych „imagines": „Hi omnes supra scripti Episcopi
Cracovienses sunt in muro ambitus depicti [...]"14.
Malowidła te oglądał jeszcze w latach 1612-1615
9 Rosenbaiger, o.c, s. 151.
10 A. Karwacki, „Archiwum OO. Franciszkanów w Kra-
kowie uporządkował i streścił... 1905" (rkps w posiadaniu
Biblioteki franciszkanów w Krakowie), s. 12 cytuje za „Archi-
vum Conventus Cracoviensis dispositum per Nicolaum
Janowski", s. 17: „Litterae Zbignei Episcopi Cracoviens. pro
consecrationem ecclesiae s. Francisci Cracoviensis anno 1438
[sic!]", których pełny tekst wykorzystano zapewne w w. XVI
przy układaniu napisu na tablicy. O konsekracji kościoła
w r. 1436 wspomina także „Visitatio totius Provinciae Maioris
et Minoris Poloniae... Incepta per Reverendum patrem Ma-
gistrum Joannem Donatum Caputum a Cupertino... eiusdem
provinciae provincialem ac Commissarium Generałem. Anno
Domini 159sexto... usque ad Annum 159octavum" (odpis
w Bibliotece franciszkanów w Krakowie), fol. 4: „Per Sbigneum
vero de Olesnicza tituli Sanctae Anastasiae Cardinalem et tunc
Episcopum Cracoviensem consecratur, Dominica prima post
festum Sancti Stanislai Mensę Maio anno Domini 1436". —
Pełny tekst tablicy przytacza Rosenbaiger, o.c, s. 75.
11 Jest to zapis w testamencie Katarzyny Progerynne
z r. 1439: „Item ad capellam in ambitu [podkreślenie aut.]
sitam, quae dicitur Ungaricalis capella apud s. Franciscum 1 mr.
pro edificatione". Tekst ten wg Acta scabinalia cracoviensia 6,
p. 181 cytuje J. Ptaśnik, Cracovia artificum 1300-1500,
Kraków 1917, s. 102, nr 3403 a za nim Rosenbaiger, o.c,
s. 125 i 151.
12 „Visitatio... per Joannem Donatum Caputum", fol.
11. — Tekst ten cytuje Rosenbaiger, o.c, s. 152.
13 Czterdziestodniowy odpust dla uczestników procesji
nadany przez Oleśnickiego: „Indulgentiae 40 dierum Illustrissi-
mi Sbignei Episcopi Cracoviensis pro illis qui ferijs ąuintis
audierint missam in Ecclesia nostra et qui interessent processio-
ni cum divinissimo Sacramento [...]" odnotowano w „Visita-
tio... per Joannem Donatum Caputum", fol. 11. — Tamże,
fol. 11 zatwierdzenie tegoż odpustu przez Sobór bazylejski:
„Indulgentiae 40 dierum pro processionibus singulis ferijs
quintis, et confirmatio earum per Concilium Basiliense" (bez
daty). Natomiast Karwacki, „Archiwum...", s. 12 cytuje
za Janowskim, o.c, s. 6, 40-dniowy odpust z r. 1443: „Indul-
gentiae pro iis qui intersunt processioni in Ecclesia nostra cum
Vener. Sacramento singulis feriis ąuintis an. 1443". — Na
wyraźną możliwość ukończenia krużganków z końcem trze-
ciego dziesięciolecia w. XV wskazuje charakter stylowy ma-
lowidła ze Zwiastowaniem (w skrzydle zach. ambitu), datowa-
nym na około r. 1430, por. M. Walicki, Malarstwo polskie.
Gotyk — renesans — wczesny manieryzm, Warszawa 1961, s. 20.
14 „Visitatio... per Joannem Donatum Caputum", fol.
8-9v. — Rosenbaiger, o.c, s. 166.
72