DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0085
licki26 oraz S. Zahorska27. K. Rosenbaiger wskazał
na czasową i przestrzenną popularność tematu,
który w dobie reformacji uzyskał wymowę apologe-
ty czną uzmysławiając dogmat o Eucharystii. Wyzna-
czając za Koperą czas powstania malowidła na 2. po-
łowę w. XV zwrócił uwagę na bliskie — jego zda-
niem — analogie, łączące je z freskiem Hansa Bal-
dunga Griena w kościele Św. Kuniberta w Ansbach
(około r. 1511)28. Malowidło krakowskie omówił
pokrótce A. Thomas w swej pracy poświęconej
ikonografii Chrystusa w tłoczni mistycznej, datując
je na połowę w. XV i kwitując — mimo iż w boga-
tym, zebranym przez niego materiale stanowi
przykład zgoła wyjątkowy — krótkim, opisowym
komentarzem29. Fresk wzmiankowany został jeszcze
dwukrotnie w literaturze niemieckiej — przez
D. Freya30 oraz A. Stangego, który uznał go za
pracę malarza frankońskiego względnie bawarskie-
go31. Jako jedno z wybitnych dzieł sztuki polskiego
średniowiecza uwzględniane jest w ogólnych opraco-
waniach sztuki polskiej i datowane zgodnie na po-
łowę w. XV32. W ostatnich latach P. Sczaniecki na
marginesie swej pracy o liturgii mszalnej w dawnej
Polsce zwrócił uwagę na sens malowidła, uwidacznia-
jącego uobecnienie w mszy Św. dzieła odkupienia
i jego związek z liturgią okresu wielkanocnego, oraz
przesunął czas jego powstania na 2. ćwierć w. XV33.
Datowanie to przyjął także A. Bochnak w zbiorowej
pracy o dziejach i sztuce Krakowa34.
n
Tematem sceny górnej malowidła, który nadał
nazwę całej kompozycji, jest Chrystus w tłoczni
mistycznej (torcular Christi). Każdy element tej
26 J. Starzyński i M. Walicki, Malarstwo monu-
mentalne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1929, s.
47 n.
27 S. Zahorska, Dzieje malarstwa polskiego, I, Warszawa
1932, s. 13, tabl. VI.
28 Rosenbaiger, o.c, s. 177-183, ryc. 34 i 35.
29 A. Thomas, Darstellung Christi in der Kelter. Eine
theologische und kuhurhistorische Studie (Forschungen zur
Volkskunde, Heft 20/21, Dusseldorf [1936], s. 135).
30 D. Frey, Krakau, Berlin [1941], s. 19.
31 A. Stange, Deutsche Malerei der Gotik. Osterreich und
der Ostdeutsche Siedlungsraum von Danzig bis Siebenburgen in
der Zeit von 1400 bis 1500, Munchen — Berlin 1961, s. 140.
32 Dobrowolski, Sztuka Krakowa, s. 223, ryc. 125 na
s. 220. — Tenże, Malarstwo gotyckie [w:] Historia sztuki
polskiej. Praca zbiorowa pod red. T. Dobrowolskiego
sceny: zarówno realnie odtworzona prasa do wina,
winne grona i ich tłoczenie, jak i uciskanie belką
Chrystusa — mimo ran, męki i śmierci żywego,
choć jeszcze nie zmartwychwstałego — zawiera
własny ładunek symbolicznych znaczeń. Całość
nie zastyga przy tym w bezruchu; wyraża akcję,
przeniesioną wobec symboliki elementów poza czas,
w świat, w którym dokonuje się męka Chrystusa
i współmęka Marii, w przestrzeń, która jednoczy
w sobie niebo Boga Ojca i aniołów oraz czyściec
dusz uwalnianych od cierpień.
Literackim źródłem tematu, co zresztą potwierdza
napis na banderoli wysuwającej się z ust Zbawiciela,
jest proroctwo Izajasza o krwawym sądzie w Edo-
mie (Iz. 63,1-3): „Któż to jest, który idzie z Edomu,
w farbowanych szatach z Bosry, ten piękny w szacie
swojej, idący w mnóstwie mocy swojej? Ja, który
mówię sprawiedliwość, a jestem obrońcą na zba-
wienie. Czemuż tedy czerwone jest odzienie twoje,
a szaty twoje jako tłoczących w prasie ? Sam tłoczyłem
prasę [torcular calcavi solus], a z narodów nie ma
męża ze mną, tłoczyłem ich w zapalczywości mojej
i podeptałem ich w gniewie moim i pryskała krew
ich na szaty moje i poplamiłem wszystko odzienie
moje".
Poetycką w naszym odczuciu przenośnię Izajasza
inspirowała niewątpliwie szeroko rozpowszechniona
w krajach starożytnego Bliskiego Wschodu uprawa
winnej latorośli, z czym łączyło się m.i. tłoczenie
w kadziach gron, które czerwienią swego soku pla-
miły szaty pracujących35. Motyw winnego grona
i szczepu, winnicy i prasy występuje wielokrotnie
w księgach Starego Testamentu; są to częstokroć
przekazy o charakterze wybitnie narracyjnym, któ-
rym dopiero egzegeza chrześcijańska nadała znacze-
i W. Tatarkiewicza, I — Sztuka średniowieczna, Kraków
1962, s. 354.
33 P. Sczaniecki, Służba boża w dawnej Polsce, Poznań-
-Warszawa-Lublin 1962, t. I, frontyspis i s. 248.
34 Bochnak, o.c, s. 164 n.
35 N. M'Lean and T. K. Cheyne, Vine [w:] T. K.
Cheyne and J. Sutherland Black, Encyclopaedia Bibli-
ca, IV, London 1907, szp. 5250 n. — E. Lesetre, Pressoir
[w:] F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bibie, V, Paris 1912,
szp. 612-617. — Thomas, o.c., s. 114. — H. Leclercą,
Pressoir [w:] F. Cabrol et H. Leclercą, Dictionnaire d'archeo-
logie chretienne et de liturgie, XIV/2, Paris 1948, szp. 1731-
1734. — J. B. Pritchard, The Ancient Near East in Picture
Relating to the Old Testament, Princeton 1954, s. 48, 267. —
G. Schreiber, Kelter [w:] Lexikon fur Theologie und Kirche, 6,
Freiburg 1961, szp. 111 n.
77
na czasową i przestrzenną popularność tematu,
który w dobie reformacji uzyskał wymowę apologe-
ty czną uzmysławiając dogmat o Eucharystii. Wyzna-
czając za Koperą czas powstania malowidła na 2. po-
łowę w. XV zwrócił uwagę na bliskie — jego zda-
niem — analogie, łączące je z freskiem Hansa Bal-
dunga Griena w kościele Św. Kuniberta w Ansbach
(około r. 1511)28. Malowidło krakowskie omówił
pokrótce A. Thomas w swej pracy poświęconej
ikonografii Chrystusa w tłoczni mistycznej, datując
je na połowę w. XV i kwitując — mimo iż w boga-
tym, zebranym przez niego materiale stanowi
przykład zgoła wyjątkowy — krótkim, opisowym
komentarzem29. Fresk wzmiankowany został jeszcze
dwukrotnie w literaturze niemieckiej — przez
D. Freya30 oraz A. Stangego, który uznał go za
pracę malarza frankońskiego względnie bawarskie-
go31. Jako jedno z wybitnych dzieł sztuki polskiego
średniowiecza uwzględniane jest w ogólnych opraco-
waniach sztuki polskiej i datowane zgodnie na po-
łowę w. XV32. W ostatnich latach P. Sczaniecki na
marginesie swej pracy o liturgii mszalnej w dawnej
Polsce zwrócił uwagę na sens malowidła, uwidacznia-
jącego uobecnienie w mszy Św. dzieła odkupienia
i jego związek z liturgią okresu wielkanocnego, oraz
przesunął czas jego powstania na 2. ćwierć w. XV33.
Datowanie to przyjął także A. Bochnak w zbiorowej
pracy o dziejach i sztuce Krakowa34.
n
Tematem sceny górnej malowidła, który nadał
nazwę całej kompozycji, jest Chrystus w tłoczni
mistycznej (torcular Christi). Każdy element tej
26 J. Starzyński i M. Walicki, Malarstwo monu-
mentalne w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1929, s.
47 n.
27 S. Zahorska, Dzieje malarstwa polskiego, I, Warszawa
1932, s. 13, tabl. VI.
28 Rosenbaiger, o.c, s. 177-183, ryc. 34 i 35.
29 A. Thomas, Darstellung Christi in der Kelter. Eine
theologische und kuhurhistorische Studie (Forschungen zur
Volkskunde, Heft 20/21, Dusseldorf [1936], s. 135).
30 D. Frey, Krakau, Berlin [1941], s. 19.
31 A. Stange, Deutsche Malerei der Gotik. Osterreich und
der Ostdeutsche Siedlungsraum von Danzig bis Siebenburgen in
der Zeit von 1400 bis 1500, Munchen — Berlin 1961, s. 140.
32 Dobrowolski, Sztuka Krakowa, s. 223, ryc. 125 na
s. 220. — Tenże, Malarstwo gotyckie [w:] Historia sztuki
polskiej. Praca zbiorowa pod red. T. Dobrowolskiego
sceny: zarówno realnie odtworzona prasa do wina,
winne grona i ich tłoczenie, jak i uciskanie belką
Chrystusa — mimo ran, męki i śmierci żywego,
choć jeszcze nie zmartwychwstałego — zawiera
własny ładunek symbolicznych znaczeń. Całość
nie zastyga przy tym w bezruchu; wyraża akcję,
przeniesioną wobec symboliki elementów poza czas,
w świat, w którym dokonuje się męka Chrystusa
i współmęka Marii, w przestrzeń, która jednoczy
w sobie niebo Boga Ojca i aniołów oraz czyściec
dusz uwalnianych od cierpień.
Literackim źródłem tematu, co zresztą potwierdza
napis na banderoli wysuwającej się z ust Zbawiciela,
jest proroctwo Izajasza o krwawym sądzie w Edo-
mie (Iz. 63,1-3): „Któż to jest, który idzie z Edomu,
w farbowanych szatach z Bosry, ten piękny w szacie
swojej, idący w mnóstwie mocy swojej? Ja, który
mówię sprawiedliwość, a jestem obrońcą na zba-
wienie. Czemuż tedy czerwone jest odzienie twoje,
a szaty twoje jako tłoczących w prasie ? Sam tłoczyłem
prasę [torcular calcavi solus], a z narodów nie ma
męża ze mną, tłoczyłem ich w zapalczywości mojej
i podeptałem ich w gniewie moim i pryskała krew
ich na szaty moje i poplamiłem wszystko odzienie
moje".
Poetycką w naszym odczuciu przenośnię Izajasza
inspirowała niewątpliwie szeroko rozpowszechniona
w krajach starożytnego Bliskiego Wschodu uprawa
winnej latorośli, z czym łączyło się m.i. tłoczenie
w kadziach gron, które czerwienią swego soku pla-
miły szaty pracujących35. Motyw winnego grona
i szczepu, winnicy i prasy występuje wielokrotnie
w księgach Starego Testamentu; są to częstokroć
przekazy o charakterze wybitnie narracyjnym, któ-
rym dopiero egzegeza chrześcijańska nadała znacze-
i W. Tatarkiewicza, I — Sztuka średniowieczna, Kraków
1962, s. 354.
33 P. Sczaniecki, Służba boża w dawnej Polsce, Poznań-
-Warszawa-Lublin 1962, t. I, frontyspis i s. 248.
34 Bochnak, o.c, s. 164 n.
35 N. M'Lean and T. K. Cheyne, Vine [w:] T. K.
Cheyne and J. Sutherland Black, Encyclopaedia Bibli-
ca, IV, London 1907, szp. 5250 n. — E. Lesetre, Pressoir
[w:] F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bibie, V, Paris 1912,
szp. 612-617. — Thomas, o.c., s. 114. — H. Leclercą,
Pressoir [w:] F. Cabrol et H. Leclercą, Dictionnaire d'archeo-
logie chretienne et de liturgie, XIV/2, Paris 1948, szp. 1731-
1734. — J. B. Pritchard, The Ancient Near East in Picture
Relating to the Old Testament, Princeton 1954, s. 48, 267. —
G. Schreiber, Kelter [w:] Lexikon fur Theologie und Kirche, 6,
Freiburg 1961, szp. 111 n.
77