DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0087
w. III wersety Iz. 63,1-3 oraz Ks. Rodz. 49,11
uznano za starotestamentowe zapowiedzi ustano-
wienia Eucharystii (Tertulian, Klemens z Aleksan-
drii, Cyprian zm. 258).
Egzegezę pasyjną proroctwa o tłoczni Chrystusa
przejęli w następnych wiekach: św. Hieronim
(zm. 420) i Augustyn (zm. 430); była ona powszech-
nie stosowana przez cale średniowiecze — w sposób
może najbardziej pełny posłużył się nią Rupertus
z Deutz (zm. 1129) — i znalazła swe odbicie za-
równo w łacińskich hymnach kościelnych (Venan-
tius Fortunatus, zm. po r. 600; Piotr Damiani,
zm. 1072) i pismach mistyków (św. Bonawentura,
zm. 1274) jak i kazaniach (Bertold z Ratyzbony,
zm. 1272) oraz pieśniach ludowych.
W ślad za egzegetami, lecz jak wynika z zacho-
wanego materiału z tysiącletnim prawie opóźnie-
niem, proroctwo Izajasza poczęto interpretować
w sztuce42. Alojzy Thomas, autor podstawowej
pracy poświęconej genezie i rozwojowi interesują-
cego nas tematu, wyróżnił w nim trzy zasadnicze
stadia43:
W w. XII, wraz z wyraźnym zarysowaniem się
w ikonografii chrześcijańskiej zestawień o charakterze
typologicznym, poprzedzających powstanie Biblii
Pauperum, pojawił się temat Chrystusa w tłoczni
42 E. Wernicke, Christus in der Kelter (Christliches
Kunstblatt fur Kirche, Schule und Haus, 2, 1887, s. 36-40,
53-57). — Thomas, Darstellung Christi..., s. 102-162. —
C. de Clerą, Le pressoir mystigue cTAerschot dans la tradition
iconographigue (Revue Belge d'Archeologie et d'Histoire de
l'Art, VII, 1936, s. 41 nn.). — H. Vollmer, Bibel und Gewerbe
in alter Zeit. Kelter und MiMe. Zur V'eranschaulichung kirchli-
cher Heihvorstellungen (Deutsches Bibel-Archiv, 7 Bericht,
Hamburg 1937, s. 1-6). — A. Thomas, Der mystische Keltertre-
ter (Die neue Saat, 1, 1938, s. 295-301). — Tenże, Christus
in der Kelter..., szp. 673-687 (starsza literatura tematu na szp.
685-687). — A. Weckwerth, Das Kelterbild in der Kirche
zu Altenbruch (Sonderabdruck aus „Niedersachsen". Zeit-
schrift fur Heimat und Kultur, Hildesheim 1957, s. 238-
242). — Tenże, Christus in der Kelter. Ursprung und Wandlun-
gen eines Bildmotwes (Sonderabdruck aus dem Werk: Beitrage
zur Kunstgeschichte. Eine Festgabe fur H. R. Rosemann zum
9. Oktober 1960, Miinchen-Berlin [1960], s. 95-108). —
T. Mroczko, Idee protoreformacji a malarstwo w Polsce (Studia
Renesansowe, IV, 1964, s. 501, 506-522). — Por. też W. Men-
zel, Christliche Symbolik, Regensburg 1885, s. 470 n. —
H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiimer in
Deutschland, Leipzig 1905, s. 543-545. — W. Molsdorf,
Fiihrer durch den symbolischen und typologischen Bilderkreis
der christlichen Kunst des Mittelalters, Leipzig 1920, s. 110 n. —
E. Małe, U Art religieux de la fin du Moyen-Age en France,
Paris 1922, s. 116-122. — K. Kunstle, Ikonographie der
christlichen Kunst, I, Freiburg i.Br. 1928, s. 489 n. — M. VI o-
mistycznej jako starotestamentowy typ Ukrzyżo-
wania. I to w dwu zasadniczych odmianach. For-
malnie i ideowo starsza jest wersja przedstawiona
m.i. na miniaturze poprzedzającej modlitwy ka-
nonu w mszale z opactwa Św. Michała w Hil-
desheim, powstałym około r. 1159 (w kolekcji
hr. Furstenberg-Stammheim)44. Tłocznia pojęta tu
została jako scena par excellence starotestamentowa,
a odziany w szatę młodzieniec, ugniatający nogami
niewidoczne grona w kadzi (calcatorium) nie po-
siada rysów Chrystusa (ryc. 2). Podobny kontekst
i charakter ma scena tłoczenia na miniaturze po-
przedzającej kanon w mszale z 2. połowy w. XIII
(Hildesheim, Beverina, Hs 682 b) (ryc. 3)45.
Odmiana druga wystąpiła na najstarszym ze
znanych przedstawień Tłoczni mistycznej w sztuce:
na malowidle sklepiennym z 1. ćwierci w. XII
w kościele w Kleinkomburgu w Wirtembergii
(ryc. 4)46. Z Ukrzyżowaniem, któremu towarzyszy
Eklezja zbierająca krew Chrystusa do kielicha i apo-
stołowie oraz Synagoga z grupą starotestamento-
wych proroków, zestawiony został Chrystus ugnia-
tający stopami grona w prostopadłościennym ko-
rycie tłoczni, nad którym wznosi się oparta na dwu
słupach belka prasy (niem. Baumkelter, ang. beam
press) nie przygniatająca tłoczącego47.
berg, UEucharistie dans Fart, II, Grenoble — Paris [1946],
s. 175-183. —L. Reau, Iconographie de Fart chretien, II, Icono-
graphie de la Bibie, 2, Nouveau Testament, Paris 1957, s. 421-
424. — Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst (Offizielle
Ausstellung zum Eucharistischen Weltkongress, Munchen
1960, s. 25, 68).
43 Thomas, Darstellung Christi..., s. 102-162. — Tenże,
Christus in der Kelter..., szp. 673-687.
44 S. Beissel, Ein Missale aus Hildesheim und die Anfdnge
der Armenbibel (Zeitschrift ftir christliche Kunst, XV, 1903,
szp. 314 n., ryc. 9). — Thomas, Darstellung Christi..., s. 102 n.,
tabl. 3, ryc. 6.
45 Tamże, s. 111, tabl. 6, ryc. 12.
46 H. Merz, Die Wandgemalde in Kleinkomburg (Christli-
ches Kunstblatt fiir Kirche, Schule und Haus, 1883, s. 49-56,
ryc. na s. 53). — Wernicke, o.c, s. 38-40, ryc. na s. 39. —
Thomas, Darstellung Christi..., s. 104, tabl. 4, ryc. 7. —
Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 95-97, ryc. 1.
47 Obie formy tłoczenia gron: ugniatanie ich nogami
w kamiennych lub drewnianych kadziach oraz wytłaczanie
w prasach z naciskającą belką, którą z czasem zaczęto przy-
kręcać śrubą, następowały po sobie kolejno w winnicach, por.
Thomas, Darstellung Christi..., s. 114. — O rozwoju form
tłoczni jako przedmiotu patrz F. Feldhaus, Die Technik der
Antike und des Mittelalters, Potsdam [1931], s. 147. — C. Sin-
ger, E. J. Holmyard, A. R. Hall and T. I. Williams,
A History of Technology, II, Oxford [19571, s. 112-118. — Le-
setre, l.c. — Leclercą, l.c.
79
uznano za starotestamentowe zapowiedzi ustano-
wienia Eucharystii (Tertulian, Klemens z Aleksan-
drii, Cyprian zm. 258).
Egzegezę pasyjną proroctwa o tłoczni Chrystusa
przejęli w następnych wiekach: św. Hieronim
(zm. 420) i Augustyn (zm. 430); była ona powszech-
nie stosowana przez cale średniowiecze — w sposób
może najbardziej pełny posłużył się nią Rupertus
z Deutz (zm. 1129) — i znalazła swe odbicie za-
równo w łacińskich hymnach kościelnych (Venan-
tius Fortunatus, zm. po r. 600; Piotr Damiani,
zm. 1072) i pismach mistyków (św. Bonawentura,
zm. 1274) jak i kazaniach (Bertold z Ratyzbony,
zm. 1272) oraz pieśniach ludowych.
W ślad za egzegetami, lecz jak wynika z zacho-
wanego materiału z tysiącletnim prawie opóźnie-
niem, proroctwo Izajasza poczęto interpretować
w sztuce42. Alojzy Thomas, autor podstawowej
pracy poświęconej genezie i rozwojowi interesują-
cego nas tematu, wyróżnił w nim trzy zasadnicze
stadia43:
W w. XII, wraz z wyraźnym zarysowaniem się
w ikonografii chrześcijańskiej zestawień o charakterze
typologicznym, poprzedzających powstanie Biblii
Pauperum, pojawił się temat Chrystusa w tłoczni
42 E. Wernicke, Christus in der Kelter (Christliches
Kunstblatt fur Kirche, Schule und Haus, 2, 1887, s. 36-40,
53-57). — Thomas, Darstellung Christi..., s. 102-162. —
C. de Clerą, Le pressoir mystigue cTAerschot dans la tradition
iconographigue (Revue Belge d'Archeologie et d'Histoire de
l'Art, VII, 1936, s. 41 nn.). — H. Vollmer, Bibel und Gewerbe
in alter Zeit. Kelter und MiMe. Zur V'eranschaulichung kirchli-
cher Heihvorstellungen (Deutsches Bibel-Archiv, 7 Bericht,
Hamburg 1937, s. 1-6). — A. Thomas, Der mystische Keltertre-
ter (Die neue Saat, 1, 1938, s. 295-301). — Tenże, Christus
in der Kelter..., szp. 673-687 (starsza literatura tematu na szp.
685-687). — A. Weckwerth, Das Kelterbild in der Kirche
zu Altenbruch (Sonderabdruck aus „Niedersachsen". Zeit-
schrift fur Heimat und Kultur, Hildesheim 1957, s. 238-
242). — Tenże, Christus in der Kelter. Ursprung und Wandlun-
gen eines Bildmotwes (Sonderabdruck aus dem Werk: Beitrage
zur Kunstgeschichte. Eine Festgabe fur H. R. Rosemann zum
9. Oktober 1960, Miinchen-Berlin [1960], s. 95-108). —
T. Mroczko, Idee protoreformacji a malarstwo w Polsce (Studia
Renesansowe, IV, 1964, s. 501, 506-522). — Por. też W. Men-
zel, Christliche Symbolik, Regensburg 1885, s. 470 n. —
H. Bergner, Handbuch der kirchlichen Kunstaltertiimer in
Deutschland, Leipzig 1905, s. 543-545. — W. Molsdorf,
Fiihrer durch den symbolischen und typologischen Bilderkreis
der christlichen Kunst des Mittelalters, Leipzig 1920, s. 110 n. —
E. Małe, U Art religieux de la fin du Moyen-Age en France,
Paris 1922, s. 116-122. — K. Kunstle, Ikonographie der
christlichen Kunst, I, Freiburg i.Br. 1928, s. 489 n. — M. VI o-
mistycznej jako starotestamentowy typ Ukrzyżo-
wania. I to w dwu zasadniczych odmianach. For-
malnie i ideowo starsza jest wersja przedstawiona
m.i. na miniaturze poprzedzającej modlitwy ka-
nonu w mszale z opactwa Św. Michała w Hil-
desheim, powstałym około r. 1159 (w kolekcji
hr. Furstenberg-Stammheim)44. Tłocznia pojęta tu
została jako scena par excellence starotestamentowa,
a odziany w szatę młodzieniec, ugniatający nogami
niewidoczne grona w kadzi (calcatorium) nie po-
siada rysów Chrystusa (ryc. 2). Podobny kontekst
i charakter ma scena tłoczenia na miniaturze po-
przedzającej kanon w mszale z 2. połowy w. XIII
(Hildesheim, Beverina, Hs 682 b) (ryc. 3)45.
Odmiana druga wystąpiła na najstarszym ze
znanych przedstawień Tłoczni mistycznej w sztuce:
na malowidle sklepiennym z 1. ćwierci w. XII
w kościele w Kleinkomburgu w Wirtembergii
(ryc. 4)46. Z Ukrzyżowaniem, któremu towarzyszy
Eklezja zbierająca krew Chrystusa do kielicha i apo-
stołowie oraz Synagoga z grupą starotestamento-
wych proroków, zestawiony został Chrystus ugnia-
tający stopami grona w prostopadłościennym ko-
rycie tłoczni, nad którym wznosi się oparta na dwu
słupach belka prasy (niem. Baumkelter, ang. beam
press) nie przygniatająca tłoczącego47.
berg, UEucharistie dans Fart, II, Grenoble — Paris [1946],
s. 175-183. —L. Reau, Iconographie de Fart chretien, II, Icono-
graphie de la Bibie, 2, Nouveau Testament, Paris 1957, s. 421-
424. — Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst (Offizielle
Ausstellung zum Eucharistischen Weltkongress, Munchen
1960, s. 25, 68).
43 Thomas, Darstellung Christi..., s. 102-162. — Tenże,
Christus in der Kelter..., szp. 673-687.
44 S. Beissel, Ein Missale aus Hildesheim und die Anfdnge
der Armenbibel (Zeitschrift ftir christliche Kunst, XV, 1903,
szp. 314 n., ryc. 9). — Thomas, Darstellung Christi..., s. 102 n.,
tabl. 3, ryc. 6.
45 Tamże, s. 111, tabl. 6, ryc. 12.
46 H. Merz, Die Wandgemalde in Kleinkomburg (Christli-
ches Kunstblatt fiir Kirche, Schule und Haus, 1883, s. 49-56,
ryc. na s. 53). — Wernicke, o.c, s. 38-40, ryc. na s. 39. —
Thomas, Darstellung Christi..., s. 104, tabl. 4, ryc. 7. —
Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 95-97, ryc. 1.
47 Obie formy tłoczenia gron: ugniatanie ich nogami
w kamiennych lub drewnianych kadziach oraz wytłaczanie
w prasach z naciskającą belką, którą z czasem zaczęto przy-
kręcać śrubą, następowały po sobie kolejno w winnicach, por.
Thomas, Darstellung Christi..., s. 114. — O rozwoju form
tłoczni jako przedmiotu patrz F. Feldhaus, Die Technik der
Antike und des Mittelalters, Potsdam [1931], s. 147. — C. Sin-
ger, E. J. Holmyard, A. R. Hall and T. I. Williams,
A History of Technology, II, Oxford [19571, s. 112-118. — Le-
setre, l.c. — Leclercą, l.c.
79