DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0089
wywanie i rozwożenie beczek z winem-krwią do
udzielania Sakramentu Pokuty i Ołtarza54.
Do grupy Tłoczni „eucharystycznych" włączył
Thomas interesujące nas malowidło franciszkańskie,
a to ze względu na występujące na nim połączenie
mistycznej prasy z ilustracją celebrowania mszy
św.55.
W procesach przekształcania się czy nawarstwia-
nia treści tematów ikonograficznych najciekawsze
są momenty przejściowe, często ujawniające ich
(tematów) wewnętrzną strukturę znaczeniową. Na
taką grupę przedstawień Tłoczni mistycznej zwrócił
uwagę A. Weckwerth56, wybierając do swych roz-
ważań wspomniane wyżej antependium z Norym-
bergi (ryc. 6), malowidło ścienne z 3. ćwierci w. XIV
w krużgankach klasztoru Emaus w Pradze57 oraz
opublikowany przez siebie rysunek piórkiem z ko-
deksu Omnium mrtutum et viciorum delineatio
(Rzym, Bibl. Casanatense, Ms. 1404, fol. 28)
z początku w. XV (ryc. 7)58. We wszystkich trzech
przykładach wyraźnie podkreślono mękę Chrystusa
i wylanie jego krwi w sensie zarówno pasyjnym
(kolejno: przez zestawienie z Sedes Gratiae, próbą
ukamienowania Chrystusa, pustą tłocznią) jak
i eucharystycznym — we wszystkich występuje
bowiem kielich mszalny (kolejno: przed tłocznią
Chrystusa, kadzią i pustą tłocznią). Pojawienie się
w sztuce Tłoczni „pasyjno-eucharystycznych" tłu-
maczy Weckwerth ówczesną sytuacją religijną —
reakcją na wystąpienie Johna Wycliffa i przeszcze-
pienie jego nauki do Czech. Włączenie kielicha do
Tłoczni mistycznej odzwierciedlało bowiem naukę
Kościoła o rzeczywistej i pełnej obecności eucha-
rystycznej Chrystusa w ofierze mszy św. Natomiast
odpowiedzią na szerzący się od r. 1415 utrakwizm
stały się przedstawienia Prasy mistycznej w formie
skróconej, po wyeliminowaniu scen dodatkowych,
do samego motywu Chrystusa w tłoczni i kielicha
zbierającego jego krew — kładły bowiem' nacisk
na cenę tej krwi, która mogła być rozlana w czasie
udzielania wiernym.
54 Tamże, s. 144-147, tabl. 16, ryc. 31, s. 148-161. —
Małe, lx. — Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 100,
ryc. 5. — Mroczko, o.c, s. 512-522.
55 Thomas, Darstellung Christi..., s. 153. — Tenże,
Christus in der Kelter..., szp. 680.
56 Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 97-100.
57 J. Neuwirth, Die Wandgemdlde im Kreuzgange des
Emauskloster in Prag (Forschungen zur Kunstgeschichte
Bohmens, III, 1898, s. 44-46, tabl. XXIII).
3. Ukrzyżowanie i seeny starotestamentowe w układzie typolo-
gicznym, miniatura poprzedzająca modlitwy kanonu w mszale
z opactwa Św. Michała w Hildesheim, 2. połowa w. XIII.
Hildesheim, Beyerina, Hs 682 b (wg Thomasa).
O ewentualnej przynależności krakowskiej Tłocz-
ni mistycznej do jednej z wydzielonych przez Tho-
masa i Weckwertha odmian decydują w dużej mierze
wszystkie trzy sceny w dolnym pasie malowidła.
Biczowanie ma w zasadzie postać typową dla
sztuki późnego średniowiecza, która lakoniczne
przekazy Ewangelistów (Mt. 27, 26; Mk 15,15;
58 Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 98, ryc. 2. —
Kodeks ten opracował dwukrotnie F. Saxl, Aller Tugenden
und Laster Abbildung. Eine spdtmittelalterliche Allegoriensamm-
lung, ihre Quellen und ihre Beziehungen zu Werken des frilhen
Bilddrucks [w:] Festschrift fur Julius Schlosser zum 60. Ge-
burtstage, Zurich—Leipzig—Wien 1927, s. 104-121. —
Tenże, A Spiritual Encyclopaedia of the Later Middle Ages
(Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, V, 1942,
s. 82-142).
6 — Folia Historiae Artium, t. VIII
81
udzielania Sakramentu Pokuty i Ołtarza54.
Do grupy Tłoczni „eucharystycznych" włączył
Thomas interesujące nas malowidło franciszkańskie,
a to ze względu na występujące na nim połączenie
mistycznej prasy z ilustracją celebrowania mszy
św.55.
W procesach przekształcania się czy nawarstwia-
nia treści tematów ikonograficznych najciekawsze
są momenty przejściowe, często ujawniające ich
(tematów) wewnętrzną strukturę znaczeniową. Na
taką grupę przedstawień Tłoczni mistycznej zwrócił
uwagę A. Weckwerth56, wybierając do swych roz-
ważań wspomniane wyżej antependium z Norym-
bergi (ryc. 6), malowidło ścienne z 3. ćwierci w. XIV
w krużgankach klasztoru Emaus w Pradze57 oraz
opublikowany przez siebie rysunek piórkiem z ko-
deksu Omnium mrtutum et viciorum delineatio
(Rzym, Bibl. Casanatense, Ms. 1404, fol. 28)
z początku w. XV (ryc. 7)58. We wszystkich trzech
przykładach wyraźnie podkreślono mękę Chrystusa
i wylanie jego krwi w sensie zarówno pasyjnym
(kolejno: przez zestawienie z Sedes Gratiae, próbą
ukamienowania Chrystusa, pustą tłocznią) jak
i eucharystycznym — we wszystkich występuje
bowiem kielich mszalny (kolejno: przed tłocznią
Chrystusa, kadzią i pustą tłocznią). Pojawienie się
w sztuce Tłoczni „pasyjno-eucharystycznych" tłu-
maczy Weckwerth ówczesną sytuacją religijną —
reakcją na wystąpienie Johna Wycliffa i przeszcze-
pienie jego nauki do Czech. Włączenie kielicha do
Tłoczni mistycznej odzwierciedlało bowiem naukę
Kościoła o rzeczywistej i pełnej obecności eucha-
rystycznej Chrystusa w ofierze mszy św. Natomiast
odpowiedzią na szerzący się od r. 1415 utrakwizm
stały się przedstawienia Prasy mistycznej w formie
skróconej, po wyeliminowaniu scen dodatkowych,
do samego motywu Chrystusa w tłoczni i kielicha
zbierającego jego krew — kładły bowiem' nacisk
na cenę tej krwi, która mogła być rozlana w czasie
udzielania wiernym.
54 Tamże, s. 144-147, tabl. 16, ryc. 31, s. 148-161. —
Małe, lx. — Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 100,
ryc. 5. — Mroczko, o.c, s. 512-522.
55 Thomas, Darstellung Christi..., s. 153. — Tenże,
Christus in der Kelter..., szp. 680.
56 Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 97-100.
57 J. Neuwirth, Die Wandgemdlde im Kreuzgange des
Emauskloster in Prag (Forschungen zur Kunstgeschichte
Bohmens, III, 1898, s. 44-46, tabl. XXIII).
3. Ukrzyżowanie i seeny starotestamentowe w układzie typolo-
gicznym, miniatura poprzedzająca modlitwy kanonu w mszale
z opactwa Św. Michała w Hildesheim, 2. połowa w. XIII.
Hildesheim, Beyerina, Hs 682 b (wg Thomasa).
O ewentualnej przynależności krakowskiej Tłocz-
ni mistycznej do jednej z wydzielonych przez Tho-
masa i Weckwertha odmian decydują w dużej mierze
wszystkie trzy sceny w dolnym pasie malowidła.
Biczowanie ma w zasadzie postać typową dla
sztuki późnego średniowiecza, która lakoniczne
przekazy Ewangelistów (Mt. 27, 26; Mk 15,15;
58 Weckwerth, Christus in der Kelter..., s. 98, ryc. 2. —
Kodeks ten opracował dwukrotnie F. Saxl, Aller Tugenden
und Laster Abbildung. Eine spdtmittelalterliche Allegoriensamm-
lung, ihre Quellen und ihre Beziehungen zu Werken des frilhen
Bilddrucks [w:] Festschrift fur Julius Schlosser zum 60. Ge-
burtstage, Zurich—Leipzig—Wien 1927, s. 104-121. —
Tenże, A Spiritual Encyclopaedia of the Later Middle Ages
(Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, V, 1942,
s. 82-142).
6 — Folia Historiae Artium, t. VIII
81