DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0092
wybitnie pasyjną i krwawą. Zaważyło to i na jej
ikonograficznym sformułowaniu72: w miejsce Chry-
stusa stojącego pojawił się Zbawiciel siedzący na
ławie, z rękoma skrzyżowanymi lub opuszczonymi
bezwolnie, podczas gdy dwaj żołnierze wbijają na
jego głowę koronę cierniową przy pomocy dwu
(mimo iż w Ewangeliach jest mowa o jednej) skrzy-
żowanych trzcin. Motyw ten, którego powstanie
łączy się z wpływem misteriów religijnych, pojawił
się po raz pierwszy na miniaturze Koronowania
cierniem w psałterzu powstałym w r. 1260 (Besanęon,
Bibl. Municipale, ms 54, fol. 12v)73 i od tego
czasu stał się niemal powszechnie obowiązującym.
Częsta obecność w tej scenie postaci dodatkowych
służyła zazwyczaj uwydatnieniu momentu wyszy-
dzania (drugiego po naigrawaniu w domu Kajfasza,
por. Mt. 26,67-68; Mk 14,65; Łk. 22,63-65).
Na franciszkańskim Koronowaniu cierniem wyszy-
dza klęczący pachołek czyniąc palcami gest „figi" —
jeden z najbardziej pogardliwych gestów znanych
średniowieczu.
Całość sceny, głównie pod względem układu
postaci, zbliżona jest wyraźnie do analogicznej
kompozycji na wspomnianym wyżej ołtarzu z Hanno-
verisch-Munden (ryc. 46) oraz na niewielkim
(wymiary: 7,9 X 7,9 cm) modelu glinianym z 1. poło-
wy w. XV (Berlin, Kunstgewerbemuseum)74.
Podniesienie przedstawia moment unoszenia hostii
i ukazywania jej wiernym, następujący bezpośrednio
po wypowiedzeniu słów konsekracji chleba i sto-
sunkowo późno włączony do rzymskiego rytu mszy
św.75. Do końca w. XII znano w liturgiach zachod-
nich jedynie tzw. małe podniesienie obu postaci
sakramentalnych równocześnie, przy kończących
modlitwy kanonu słowach „omnis honor et gloria"76.
Natomiast wykształcenie rytu właściwego wielkiego
1956, s. 119-124. — K. Berg, A Contribution to the Early
Iconography of the Crowning with Thorns (Miscellanea Biblio-
tecae Herzianae, Miinchen [1961], s. 37-44). — Por. też
Kiinstle, o.c, I, s. 435. —E. von Witzleben, Dornenkronung
Christi [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, IV,
Stuttgart 1958, szp. 315-318.
72 Tamże, szp. 318-322. — Reau, o.c, II/2, s. 457-459.
73 Witzleben, o.c, ryc. 3 na szp. 319.
74 Por. przypis 70. — Bode und Volbach, o.c, s. 127,
tabl. IV/10.
75 A. Franz, Die Messę im deutschen Mittelalter. Beitrdge
zur Geschichte der Liturgie und des religiósen Volkslebens, Frei-
burg i. Br. 1902, s. 100-105. — E. Mangenot, Elevation [w:]
A. Vacant et E. Mangenot, Dictionnaire de Theologie Catho-
liąue, IV/2, Paris 1920, szp. 2320-2328. — L. Eisenhofer,
podniesienia poprzedziły: unoszenie niekonsekro-
wanej jeszcze hostii ku górze przy słowach „accepit
panem" (naśladowanie gestu Chrystusa) oraz kon-
sekrowanie jej na wysokości ust.
Jaka sytuacja religijna towarzyszyła wprowadze-
niu podniesienia? Błędna doktryna Berengariusza
(zm. 1088) dotycząca Eucharystii była zbyt odległa
w czasie, by innowację w rycie mszy św. uważać za
wyraz sprzeciwu wobec niej. Narastała natomiast
nowa pobożność wiernych, pragnących oglądać
i czcić sakramentalnego Chrystusa także i poza ko-
munią Św.; równocześnie kapłani konsekrowali
hostię unoszoną dość wysoko, a adoracja jej przed
zaistnieniem samego momentu przeistoczenia pro-
wadzić mogła do idolatrii. W tej sytuacji, około
r. 1160 wyłoniła się kwestia, którą rozstrzygnięto
dopiero w początku w. XIII, a która dotyczyła
problemu: czy słowa konsekracji chleba są efektywne
już po wypowiedzeniu słów „Hoc est enim corpus
meum", czy też dopiero po wypowiedzeniu całości
modlitwy „Simili modo...", to znaczy po przeisto-
czeniu wina77. Wprawdzie już z początkiem w. XII
wyjaśniono na gruncie teologicznym, że w każdej
z postaci sakramentalnych Chrystus obecny jest
zarówno z ciałem, krwią i bóstwem78, niemniej
moment przeistoczenia chleba nie był ustalony.
Zarysowały się trzy grupy poglądów — od bliżej
niesprecyzowanych po skrajnie przeciwne; roz-
strzygnięcie kwestii nastąpiło na drodze przyznania
słuszności przekonaniu o istnieniu dwóch oddziel-
nych konsekracji: chleba i wina, z których każda
powoduje przemienienie danej postaci sakramental-
nej w całego Chrystusa (dzięki działaniu tzw. siły
sakramentu oraz konkomitancji czyli naturalnego
współtowarzyszenia), każda z osobna jest zatem
w pełni efektywna, niemniej konieczna79. Następ-
Katholische Liturgik, Freiburg i.Br. 1924, s. 213 n. — P. Bro-
we, Die Yerehrung der Eucharistie im Mittelalter, Miinchen
1933, s. 26-29. — J. A. Jungmann, Missarum sollemnia.
Eine genetische Erkldrung der rómischen Messę, I, Wien 1952,
s. 158, II, s. 252-271. — Sczaniecki, o.c, s. 131 n.
76 Jungmann, o.c, II, s. 331 n.
77 Dotychczasowe poglądy o powodach wprowadzenia
podniesienia oraz problem sporu o moment konsekracji omawia
V. L. Kennedy, The Moment of Consecration and the Eleva-
tion of the Host (Mediaeval Studies, VI, Toronto 1944, s. 121-
150).
78 W czasach Wilhelma z Champeaux (zm. 1121) i Anzelma
z Laon (zm. 1177), por. Jungmann, o.c, I, s. 156.
79 „[...] sub forma panis sanguis existit in corpore, per
mutationem panis in corpus. Et e converso. Non quod panis
84
ikonograficznym sformułowaniu72: w miejsce Chry-
stusa stojącego pojawił się Zbawiciel siedzący na
ławie, z rękoma skrzyżowanymi lub opuszczonymi
bezwolnie, podczas gdy dwaj żołnierze wbijają na
jego głowę koronę cierniową przy pomocy dwu
(mimo iż w Ewangeliach jest mowa o jednej) skrzy-
żowanych trzcin. Motyw ten, którego powstanie
łączy się z wpływem misteriów religijnych, pojawił
się po raz pierwszy na miniaturze Koronowania
cierniem w psałterzu powstałym w r. 1260 (Besanęon,
Bibl. Municipale, ms 54, fol. 12v)73 i od tego
czasu stał się niemal powszechnie obowiązującym.
Częsta obecność w tej scenie postaci dodatkowych
służyła zazwyczaj uwydatnieniu momentu wyszy-
dzania (drugiego po naigrawaniu w domu Kajfasza,
por. Mt. 26,67-68; Mk 14,65; Łk. 22,63-65).
Na franciszkańskim Koronowaniu cierniem wyszy-
dza klęczący pachołek czyniąc palcami gest „figi" —
jeden z najbardziej pogardliwych gestów znanych
średniowieczu.
Całość sceny, głównie pod względem układu
postaci, zbliżona jest wyraźnie do analogicznej
kompozycji na wspomnianym wyżej ołtarzu z Hanno-
verisch-Munden (ryc. 46) oraz na niewielkim
(wymiary: 7,9 X 7,9 cm) modelu glinianym z 1. poło-
wy w. XV (Berlin, Kunstgewerbemuseum)74.
Podniesienie przedstawia moment unoszenia hostii
i ukazywania jej wiernym, następujący bezpośrednio
po wypowiedzeniu słów konsekracji chleba i sto-
sunkowo późno włączony do rzymskiego rytu mszy
św.75. Do końca w. XII znano w liturgiach zachod-
nich jedynie tzw. małe podniesienie obu postaci
sakramentalnych równocześnie, przy kończących
modlitwy kanonu słowach „omnis honor et gloria"76.
Natomiast wykształcenie rytu właściwego wielkiego
1956, s. 119-124. — K. Berg, A Contribution to the Early
Iconography of the Crowning with Thorns (Miscellanea Biblio-
tecae Herzianae, Miinchen [1961], s. 37-44). — Por. też
Kiinstle, o.c, I, s. 435. —E. von Witzleben, Dornenkronung
Christi [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, IV,
Stuttgart 1958, szp. 315-318.
72 Tamże, szp. 318-322. — Reau, o.c, II/2, s. 457-459.
73 Witzleben, o.c, ryc. 3 na szp. 319.
74 Por. przypis 70. — Bode und Volbach, o.c, s. 127,
tabl. IV/10.
75 A. Franz, Die Messę im deutschen Mittelalter. Beitrdge
zur Geschichte der Liturgie und des religiósen Volkslebens, Frei-
burg i. Br. 1902, s. 100-105. — E. Mangenot, Elevation [w:]
A. Vacant et E. Mangenot, Dictionnaire de Theologie Catho-
liąue, IV/2, Paris 1920, szp. 2320-2328. — L. Eisenhofer,
podniesienia poprzedziły: unoszenie niekonsekro-
wanej jeszcze hostii ku górze przy słowach „accepit
panem" (naśladowanie gestu Chrystusa) oraz kon-
sekrowanie jej na wysokości ust.
Jaka sytuacja religijna towarzyszyła wprowadze-
niu podniesienia? Błędna doktryna Berengariusza
(zm. 1088) dotycząca Eucharystii była zbyt odległa
w czasie, by innowację w rycie mszy św. uważać za
wyraz sprzeciwu wobec niej. Narastała natomiast
nowa pobożność wiernych, pragnących oglądać
i czcić sakramentalnego Chrystusa także i poza ko-
munią Św.; równocześnie kapłani konsekrowali
hostię unoszoną dość wysoko, a adoracja jej przed
zaistnieniem samego momentu przeistoczenia pro-
wadzić mogła do idolatrii. W tej sytuacji, około
r. 1160 wyłoniła się kwestia, którą rozstrzygnięto
dopiero w początku w. XIII, a która dotyczyła
problemu: czy słowa konsekracji chleba są efektywne
już po wypowiedzeniu słów „Hoc est enim corpus
meum", czy też dopiero po wypowiedzeniu całości
modlitwy „Simili modo...", to znaczy po przeisto-
czeniu wina77. Wprawdzie już z początkiem w. XII
wyjaśniono na gruncie teologicznym, że w każdej
z postaci sakramentalnych Chrystus obecny jest
zarówno z ciałem, krwią i bóstwem78, niemniej
moment przeistoczenia chleba nie był ustalony.
Zarysowały się trzy grupy poglądów — od bliżej
niesprecyzowanych po skrajnie przeciwne; roz-
strzygnięcie kwestii nastąpiło na drodze przyznania
słuszności przekonaniu o istnieniu dwóch oddziel-
nych konsekracji: chleba i wina, z których każda
powoduje przemienienie danej postaci sakramental-
nej w całego Chrystusa (dzięki działaniu tzw. siły
sakramentu oraz konkomitancji czyli naturalnego
współtowarzyszenia), każda z osobna jest zatem
w pełni efektywna, niemniej konieczna79. Następ-
Katholische Liturgik, Freiburg i.Br. 1924, s. 213 n. — P. Bro-
we, Die Yerehrung der Eucharistie im Mittelalter, Miinchen
1933, s. 26-29. — J. A. Jungmann, Missarum sollemnia.
Eine genetische Erkldrung der rómischen Messę, I, Wien 1952,
s. 158, II, s. 252-271. — Sczaniecki, o.c, s. 131 n.
76 Jungmann, o.c, II, s. 331 n.
77 Dotychczasowe poglądy o powodach wprowadzenia
podniesienia oraz problem sporu o moment konsekracji omawia
V. L. Kennedy, The Moment of Consecration and the Eleva-
tion of the Host (Mediaeval Studies, VI, Toronto 1944, s. 121-
150).
78 W czasach Wilhelma z Champeaux (zm. 1121) i Anzelma
z Laon (zm. 1177), por. Jungmann, o.c, I, s. 156.
79 „[...] sub forma panis sanguis existit in corpore, per
mutationem panis in corpus. Et e converso. Non quod panis
84