DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0101
Vir Dolorum, popularny zwłaszcza w sztuce śro-
dkowoeuropejskiej, przeszedł w w. XIV do scen
Misericordiae Domini oraz m.i. Tłoczni mistycznej.
Chrystus Boleściwy, tłoczący na malowidle
franciszkańskim winne grona, jest równocześnie
tłoczony przez belkę prasy. O tej podwójnej funkcji
Zbawiciela pisał już w w. III, o czym wspomniano,
Klemens z Aleksandrii; w 1. połowie w. XII sporo
miejsca poświęcił jej Rupertus z Deutz w swym
Komentarzu do Proroctwa Izajasza. Wersety 63,1-3
miały dla Rupertusa oczywisty sens pasyjny: mło-
dzieniec z Edomu jest Chrystusem powracającym
do nieba, „odzianym" w czerwone szaty —■ rany
na rękach, stopach i boku. Dla aniołów stanowią
one dowód na to, iż Chrystus tłoczył prasę śmierci,
iż sam był w niej tłoczony: „Haec omnia signa sunt
mortis, quasi tu quoque torcular mortis calcaveris,
imo in torculari mortis calcatus sis. Nam in torcu-
lari quidem, unde huc similitudo sumpta est,
aliud quod calcatur, aliud ipse est qui calcat. In
passione autem mortis [...] ipse qui calcat et
ipse qui calcatur, idem est" (podkreślenie
aut.)96.
Narracyjny i obrazowy komentarz Rupertusa wy-
przedził o przeszło dwa wieki powstanie „pasyjnej"
odmiany Tłoczni mistycznej. Dopiero w końcu w.
XIV umieszczenie Chrystusa Boleściwego pod belką
prasy uczyniło ze sceny z Tłocznią zdwojony mi-
styczny symbol całej jego męki, nadało jej wymowę
„misterium krwi" tak typowego dla pobożności
„jesieni średniowiecza", z jej wzmożonym kultem
ran i krwi Zbawiciela, szeroko promieniującym
z miast posiadających relikwie sanguinis (Brugia,
Fecamp), propagowanym przez bractwa, czczonym
w obchodzonym od r. 1303 święcie Przenajdroższej
Krwi Pana Naszego Jezusa Chrystusa, stanowiącym
przedmiot obfitej literatury mistycznej, znajdującym
swe odbicie w nowych, bądź na nowo przetworzo-
nych tematach ikonograficznych97.
Truizmem jest stwierdzenie, że symbol: tłocznia-
-męka znany był i w XV-wiecznym Krakowie;
świadectwem tego jest m.i. literacki kontekst,
w którym pojawiły się dwa miniaturowe przedsta-
wienia Prasy mistycznej, powstałe w środowisku
vom Deutschen Verein fur Kunstwissenschaft, VII, Berlin
1935, s. 7-22). — O występowaniu w sztuce włoskiej północnej
wersji Chrystusa Boleściwego C. Eisler, The Golden Christ
of Cortona and the Man of Sorrows in Italy (Art Bulletin, LI,
1969, s. 107-118, 233-246).
krakowskim w 2. połowie w. XV. W kodeksie
iluminowanym w latach pięćdziesiątych w. XV
(Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu,
sygn. 235) początek opisu męki Pańskiej wg św. Jana,
śpiewanej w czasie liturgii Wielkiego Piątku, zdobi
miniatura z Chrystusem w tłoczni mistycznej (fol.
16. Ornat z haftowaną pretekstą z końca w. XV ze scenami:
Chrystus w tłoczni mistycznej, Biczowanie i Koronowanie cier-
niem. Brakel (Westfalia), kościół parafialny (wg. Thomasa).
96 Rupertus z Deutz, De Trinitate et operibus ejus.
In Isaiam prophetam, Lib. II, cap. XXIX: „Quod passionem
ejus admiratione dignam aestimari velit propheta dicendo:
Quis est iste qui venit de Edom?" (PL CLXVII, szp. 1357).
97 Małe, o.c, s. 83-144. — Vloberg, o.c, II, s. 145-183.
93
dkowoeuropejskiej, przeszedł w w. XIV do scen
Misericordiae Domini oraz m.i. Tłoczni mistycznej.
Chrystus Boleściwy, tłoczący na malowidle
franciszkańskim winne grona, jest równocześnie
tłoczony przez belkę prasy. O tej podwójnej funkcji
Zbawiciela pisał już w w. III, o czym wspomniano,
Klemens z Aleksandrii; w 1. połowie w. XII sporo
miejsca poświęcił jej Rupertus z Deutz w swym
Komentarzu do Proroctwa Izajasza. Wersety 63,1-3
miały dla Rupertusa oczywisty sens pasyjny: mło-
dzieniec z Edomu jest Chrystusem powracającym
do nieba, „odzianym" w czerwone szaty —■ rany
na rękach, stopach i boku. Dla aniołów stanowią
one dowód na to, iż Chrystus tłoczył prasę śmierci,
iż sam był w niej tłoczony: „Haec omnia signa sunt
mortis, quasi tu quoque torcular mortis calcaveris,
imo in torculari mortis calcatus sis. Nam in torcu-
lari quidem, unde huc similitudo sumpta est,
aliud quod calcatur, aliud ipse est qui calcat. In
passione autem mortis [...] ipse qui calcat et
ipse qui calcatur, idem est" (podkreślenie
aut.)96.
Narracyjny i obrazowy komentarz Rupertusa wy-
przedził o przeszło dwa wieki powstanie „pasyjnej"
odmiany Tłoczni mistycznej. Dopiero w końcu w.
XIV umieszczenie Chrystusa Boleściwego pod belką
prasy uczyniło ze sceny z Tłocznią zdwojony mi-
styczny symbol całej jego męki, nadało jej wymowę
„misterium krwi" tak typowego dla pobożności
„jesieni średniowiecza", z jej wzmożonym kultem
ran i krwi Zbawiciela, szeroko promieniującym
z miast posiadających relikwie sanguinis (Brugia,
Fecamp), propagowanym przez bractwa, czczonym
w obchodzonym od r. 1303 święcie Przenajdroższej
Krwi Pana Naszego Jezusa Chrystusa, stanowiącym
przedmiot obfitej literatury mistycznej, znajdującym
swe odbicie w nowych, bądź na nowo przetworzo-
nych tematach ikonograficznych97.
Truizmem jest stwierdzenie, że symbol: tłocznia-
-męka znany był i w XV-wiecznym Krakowie;
świadectwem tego jest m.i. literacki kontekst,
w którym pojawiły się dwa miniaturowe przedsta-
wienia Prasy mistycznej, powstałe w środowisku
vom Deutschen Verein fur Kunstwissenschaft, VII, Berlin
1935, s. 7-22). — O występowaniu w sztuce włoskiej północnej
wersji Chrystusa Boleściwego C. Eisler, The Golden Christ
of Cortona and the Man of Sorrows in Italy (Art Bulletin, LI,
1969, s. 107-118, 233-246).
krakowskim w 2. połowie w. XV. W kodeksie
iluminowanym w latach pięćdziesiątych w. XV
(Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu,
sygn. 235) początek opisu męki Pańskiej wg św. Jana,
śpiewanej w czasie liturgii Wielkiego Piątku, zdobi
miniatura z Chrystusem w tłoczni mistycznej (fol.
16. Ornat z haftowaną pretekstą z końca w. XV ze scenami:
Chrystus w tłoczni mistycznej, Biczowanie i Koronowanie cier-
niem. Brakel (Westfalia), kościół parafialny (wg. Thomasa).
96 Rupertus z Deutz, De Trinitate et operibus ejus.
In Isaiam prophetam, Lib. II, cap. XXIX: „Quod passionem
ejus admiratione dignam aestimari velit propheta dicendo:
Quis est iste qui venit de Edom?" (PL CLXVII, szp. 1357).
97 Małe, o.c, s. 83-144. — Vloberg, o.c, II, s. 145-183.
93