DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0119
redakcja tematu, poszerzona do ilustracji siedmiu
sakramentów występuje m.i. na Ołtarzu Rogera
van der Weyden w Antwerpii z lat 1452-1455
(Koninklijk Museum voor Schone Kunsten); w jego
części środkowej plan pierwszy zajmuje ukrzyżo-
wanie historyczne, plan drugi — zobrazowanie
Eucharystii przy pomocy sceny podniesienia (ryc.
25)170.
W w. XIV rozpowszechnił się w sztuce Zachodu
temat Chrystusa Umęczonego, który w stosunku do
Ukrzyżowanego dysponował nowymi środkami wy-
razu i w pewnym sensie głębszym, bo wyzwolonym
z jednostkowych, historycznych skojarzeń zasobem
treściowym. Stąd jego „użyteczność" nie tylko
w dewocji, ale i w tych kontekstach literacko-arty-
stycznych, w których chodziło o rozciągliwość
w czasie czy wręcz ponadczasowość, m.i. w ilustra-
cjach kanonu mszalnego czy przykładowo grupy
Eklezji i Synagogi. Na jednej z miniatur kodeksu
powstałego około r. 1418 (Eichstatt, Biblioteka
klasztoru dominikanów, Ms. 213, fol. 4V) Kościół
czerpie do kielicha krew z boku wiecznie żywego
Chrystusa Boleściwego, a napisy objaśniające mówią
m.i. o ofierze mszy św. (na jednej z banderol znany
nam już werset: „calicem salutaris accipiam")
(ryc. 26)171. Na miniaturze przedstawiającej alegorię
mszy św. w Biblii Pauperum powstałej w opactwie
benedyktyńskim w Metten około r. 1414 (Mona-
chium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 8201 d,
170 E. Panofsky, Early Netherlandish Painting. Its Origins
and Character, I, Cambridge Mass. 1953, s. 282 n., II: pl. 208,
fig. 348.
171 Mayer, o.c, s. 44 n., 132, ryc. 25.
172 A. Boeckler, Deutsche Buchmalerei, Konigstein
i. Taunus [1959], ryc. 32. — Wirth, o.c, ryc. 39 na szp. 398. —
Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst..., s. 50, tabl. 9. —■
Omówienie kodeksu pod względem stylistycznym i ikono-
graficznym Cornell, o.c, s. 86-89, 229-233. — H. Jerchel,
Das Hasenburgische Missale von 1409, die Wenzelwerkstatt und
die Mettener Malereien von 1414 (Zeitschrift des Deutschen
Vereins fur Kunstwissenschaft, IV, 1937, s. 237-241, ryc. 17,
przypis 21 na s. 237 — bibliografia).
173 T. Kruszyński, Ornat i dalmatyki z Żywca i ich
holandzkie pochodzenie, Kraków 1927, s. 21 n., ryc. 77 na
s. 151. — W. Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (Lucas-
-Biicherei zur christlichen Kunstikonographie, VI, Dusseldorf
1954, s. XLI).
174 J. A. Endres, Die Darstellung der Gregoriusmesse im
Mittelalter (Zeitschrift fiir christliche Kunst, XXX, 1917,
s. 146-156). — Bauerreiss, Der „gregorianische" Schmerzens-
tnann..., s. 64 n. — Kiinstle, o.c, I, s. 486-489. — Thomas,
Das Urbild..., s. 51-70. — Ortmayer, l.c, — Vloberg,
fol. 94v), nad ołtarzem, przed którym kapłan unosi
hostię w momencie podniesienia, pojawia się już
nie Ukrzyżowany ale Boleściwy, a jego krew spływa
zarówno na hostię jak i do kielicha; Chrystus trzyma
banderolę ze słowami ustanowienia sakramentu,
a tym samym i konsekracji: „hoc est enim corpus
meum" (ryc. 27)172. Na pretekście kapy z lat 1460-
1470 (Berno, Historisches Museum) na pierwszym,
„ziemskim" planie kapłan unosi hostię w momencie
podniesienia, drugi celebrans udziela wiernym ko-
munii Św.; w głębi otwiera się niebo, by ukazać
postać umęczonego Zbawiciela spoczywającego na
rękach Boga Ojca (ryc. 28)173. Angelus missae (po
lewej od patrzącego) przekazał już ofiarę mszy —
Chrystusa do nieba, Bóg Ojciec wiecznie oddaje Syna
na ofiarę.
Bliska koncepcji ideowej miniatury w Biblii
Pauperum z Metten, co nie znaczy że identyczna,
jest zawartość treściowa tematu ikonograficznego
powstałego u schyłku średniowiecza — tzw. Mszy św.
Grzegorza; tematu, którego geneza ideowa i for-
malna nie jest jeszcze w sposób jednoznaczny i za-
dowalający wyjaśniona mimo istnienia bogatej lite-
ratury przedmiotu174. Zasadnicze części składowe
sceny to Chrystus stojący na ołtarzu (Boleściwy)
(ryc. 29, 30)175 bądź wynurzający się z sarkofagu
{Pietas Domini, Chrystus w studni) (ryc. 31, 32)176,
umieszczonego nad mensą bądź bezpośrednio na
niej, arma passionis otaczające Chrystusa, ołtarz
o.c, II, s. 199-208. — Berliner, o.c, s. 64-70. — M. Lorenz,
Die Gregoriusmesse. Entstehung und Ikonographie, Innsbruck
1956 (msp. w archiwum Uniwersytetu w Insbruku). — Reau,
o.c, III: Iconographie des Saints, 2, Paris 1958, s. 614—616. —
J. De Borchgrave d'Altena, La Messę de Saint Gregoire.
Etude iconographiąue (Bulletin des Musees Royaux des Beaux-
-Arts,VIII, Bruxelles 1959, s. 3-39). — Bauerreiss, BASI-
ABYS TH2 AOHHS..., s. 59-65. — Kruszelnicki,
o.c, s. 112-120, przypis 105 na s. 112 (bibliografia), s.
143-147.
*75 Drzeworyt poiudniowoniemiecki z początku w. XV,
por. C. Glaser, o.c, s. 51, tabl. 10. — G. Dehio, Geschichte
der deutschen Kunst, Berlin und Leipzig 1930, Der Abbildungen
zweiter Band, ryc. 689. — Drzeworyt niderlandzki z 2. ćwierci
w. XV, por. Glaser, o.c, s. 55, tabl. 47. — Thomas, Das
Urbild..., s. 66, fig. 6.
176 Obraz ze szkoły w Amiens, około r. 1440 (Paryż, Luwr)
por. Vloberg, o.c, II, s. 205, il. na s. 197. — Reau, o.c,
III/2, Pl. 38. — Miniatura z „Godzinek" Jean de Montauban,
w. XV (Paryż, Bibl. Nationale, ms. lat. 18026, p. 9), por.
Vloberg, o.c, II, s. 206 n., il. na s. 194. — F. Cali, L'ordre
flamboyant et son temps. Essai sur le style gothiąue du XIVe
au XVF siecle, [Paris 1967], s. 106, fig. 23.
111
sakramentów występuje m.i. na Ołtarzu Rogera
van der Weyden w Antwerpii z lat 1452-1455
(Koninklijk Museum voor Schone Kunsten); w jego
części środkowej plan pierwszy zajmuje ukrzyżo-
wanie historyczne, plan drugi — zobrazowanie
Eucharystii przy pomocy sceny podniesienia (ryc.
25)170.
W w. XIV rozpowszechnił się w sztuce Zachodu
temat Chrystusa Umęczonego, który w stosunku do
Ukrzyżowanego dysponował nowymi środkami wy-
razu i w pewnym sensie głębszym, bo wyzwolonym
z jednostkowych, historycznych skojarzeń zasobem
treściowym. Stąd jego „użyteczność" nie tylko
w dewocji, ale i w tych kontekstach literacko-arty-
stycznych, w których chodziło o rozciągliwość
w czasie czy wręcz ponadczasowość, m.i. w ilustra-
cjach kanonu mszalnego czy przykładowo grupy
Eklezji i Synagogi. Na jednej z miniatur kodeksu
powstałego około r. 1418 (Eichstatt, Biblioteka
klasztoru dominikanów, Ms. 213, fol. 4V) Kościół
czerpie do kielicha krew z boku wiecznie żywego
Chrystusa Boleściwego, a napisy objaśniające mówią
m.i. o ofierze mszy św. (na jednej z banderol znany
nam już werset: „calicem salutaris accipiam")
(ryc. 26)171. Na miniaturze przedstawiającej alegorię
mszy św. w Biblii Pauperum powstałej w opactwie
benedyktyńskim w Metten około r. 1414 (Mona-
chium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 8201 d,
170 E. Panofsky, Early Netherlandish Painting. Its Origins
and Character, I, Cambridge Mass. 1953, s. 282 n., II: pl. 208,
fig. 348.
171 Mayer, o.c, s. 44 n., 132, ryc. 25.
172 A. Boeckler, Deutsche Buchmalerei, Konigstein
i. Taunus [1959], ryc. 32. — Wirth, o.c, ryc. 39 na szp. 398. —
Eucharistia. Deutsche eucharistische Kunst..., s. 50, tabl. 9. —■
Omówienie kodeksu pod względem stylistycznym i ikono-
graficznym Cornell, o.c, s. 86-89, 229-233. — H. Jerchel,
Das Hasenburgische Missale von 1409, die Wenzelwerkstatt und
die Mettener Malereien von 1414 (Zeitschrift des Deutschen
Vereins fur Kunstwissenschaft, IV, 1937, s. 237-241, ryc. 17,
przypis 21 na s. 237 — bibliografia).
173 T. Kruszyński, Ornat i dalmatyki z Żywca i ich
holandzkie pochodzenie, Kraków 1927, s. 21 n., ryc. 77 na
s. 151. — W. Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit (Lucas-
-Biicherei zur christlichen Kunstikonographie, VI, Dusseldorf
1954, s. XLI).
174 J. A. Endres, Die Darstellung der Gregoriusmesse im
Mittelalter (Zeitschrift fiir christliche Kunst, XXX, 1917,
s. 146-156). — Bauerreiss, Der „gregorianische" Schmerzens-
tnann..., s. 64 n. — Kiinstle, o.c, I, s. 486-489. — Thomas,
Das Urbild..., s. 51-70. — Ortmayer, l.c, — Vloberg,
fol. 94v), nad ołtarzem, przed którym kapłan unosi
hostię w momencie podniesienia, pojawia się już
nie Ukrzyżowany ale Boleściwy, a jego krew spływa
zarówno na hostię jak i do kielicha; Chrystus trzyma
banderolę ze słowami ustanowienia sakramentu,
a tym samym i konsekracji: „hoc est enim corpus
meum" (ryc. 27)172. Na pretekście kapy z lat 1460-
1470 (Berno, Historisches Museum) na pierwszym,
„ziemskim" planie kapłan unosi hostię w momencie
podniesienia, drugi celebrans udziela wiernym ko-
munii Św.; w głębi otwiera się niebo, by ukazać
postać umęczonego Zbawiciela spoczywającego na
rękach Boga Ojca (ryc. 28)173. Angelus missae (po
lewej od patrzącego) przekazał już ofiarę mszy —
Chrystusa do nieba, Bóg Ojciec wiecznie oddaje Syna
na ofiarę.
Bliska koncepcji ideowej miniatury w Biblii
Pauperum z Metten, co nie znaczy że identyczna,
jest zawartość treściowa tematu ikonograficznego
powstałego u schyłku średniowiecza — tzw. Mszy św.
Grzegorza; tematu, którego geneza ideowa i for-
malna nie jest jeszcze w sposób jednoznaczny i za-
dowalający wyjaśniona mimo istnienia bogatej lite-
ratury przedmiotu174. Zasadnicze części składowe
sceny to Chrystus stojący na ołtarzu (Boleściwy)
(ryc. 29, 30)175 bądź wynurzający się z sarkofagu
{Pietas Domini, Chrystus w studni) (ryc. 31, 32)176,
umieszczonego nad mensą bądź bezpośrednio na
niej, arma passionis otaczające Chrystusa, ołtarz
o.c, II, s. 199-208. — Berliner, o.c, s. 64-70. — M. Lorenz,
Die Gregoriusmesse. Entstehung und Ikonographie, Innsbruck
1956 (msp. w archiwum Uniwersytetu w Insbruku). — Reau,
o.c, III: Iconographie des Saints, 2, Paris 1958, s. 614—616. —
J. De Borchgrave d'Altena, La Messę de Saint Gregoire.
Etude iconographiąue (Bulletin des Musees Royaux des Beaux-
-Arts,VIII, Bruxelles 1959, s. 3-39). — Bauerreiss, BASI-
ABYS TH2 AOHHS..., s. 59-65. — Kruszelnicki,
o.c, s. 112-120, przypis 105 na s. 112 (bibliografia), s.
143-147.
*75 Drzeworyt poiudniowoniemiecki z początku w. XV,
por. C. Glaser, o.c, s. 51, tabl. 10. — G. Dehio, Geschichte
der deutschen Kunst, Berlin und Leipzig 1930, Der Abbildungen
zweiter Band, ryc. 689. — Drzeworyt niderlandzki z 2. ćwierci
w. XV, por. Glaser, o.c, s. 55, tabl. 47. — Thomas, Das
Urbild..., s. 66, fig. 6.
176 Obraz ze szkoły w Amiens, około r. 1440 (Paryż, Luwr)
por. Vloberg, o.c, II, s. 205, il. na s. 197. — Reau, o.c,
III/2, Pl. 38. — Miniatura z „Godzinek" Jean de Montauban,
w. XV (Paryż, Bibl. Nationale, ms. lat. 18026, p. 9), por.
Vloberg, o.c, II, s. 206 n., il. na s. 194. — F. Cali, L'ordre
flamboyant et son temps. Essai sur le style gothiąue du XIVe
au XVF siecle, [Paris 1967], s. 106, fig. 23.
111