DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0123
rzono o ilustrację Winnicy Pańskiej: po jej środku
ustawiona jest prasa, tuż przed nią stół (ołtarz)
z kielichem, do którego (podobnie jak do sześciu
rozmieszczonych wokół budowli z ideograficznymi
przedstawieniami sakrametów) tryska krew Chry-
stusa. Interesujące jest zwłaszcza zrezygnowanie
z wprowadzenia postaci celebrującego kapłana —
funkcję tę pełni bowiem sam Chrystus tłoczący
własne ciało.
Powróćmy jednak do przyczyny powyższych roz-
ważań, do połączenia scen: Chrystus w tłoczni —
Podniesienie na malowidle franciszkańskim, do któ-
rego najbardziej w swej koncepcji ideowej zbliżo-
ne są: miniatura przedstawiająca alegorię mszy św.
32. Msza ha. Grzegorza, miniatura w „Godzinkach" Jean de
Montauban, w. XV, Paryż, Bibl. Nationale, ms. lat. 18026 p. 9
(fot. Bibl. Nationale).
191 Św. Bonawentura, Lignum Vitae, Fructus VIII, 31
(ed. c. VIII, s. 80). — Innocenty III, o.c.,Lib. I, cap. LXV:
De ąuatuor coloribus principalibus, pisząc o używaniu koloru
czerwonego w czasie liturgii święta Krzyża powołuje się na
czerwoną szatę Zwycięzcy z Edomu (Iz. 63,1) (PL CCXVII,
szp. 801).
w Biblii Pauperum z Metten (ryc. 27), „francuska"
grupa Mszy św. Grzegorza (ryc. 31, 32) i rysunek
ze Spiegel des lidens Cristi w Kolmarze (ryc. 12).
Wprawdzie już powiedziano, że obydwie sceny ze-
spala szereg elementów, z których jedne są odbiciem
drugich, niemniej warto jeszcze zająć się tym za-
gadnieniem. Punktem wyjściowym jest Chrystus
Boleściwy: jego ciało ukazywane przez Bcga Ojca
jest równoznaczne z hostią ukazywaną przez kapłana;
jego krew spływa do kielicha mszalnego — to ilu-
stracja dogmatu o Eucharystii. Równocześnie Chry-
stus jest gronem prasy, eksponuje myśl o krwi,
a tym samym o jej obecności pod postacią chleba;
krew spływa z żywego mimo znaków śmierci ciała
stanowiąc z nim całość — to ilustracja pojęcia siły
konkomitancji. Chrystus ustawiony jest między
Bogiem a człowiekiem; nosi czerwony płaszcz krwi,
który według egzegetów jest również szatą ponty-
fikalną191; jest zarówno aktywny jak i pasywny —
tłoczy swe ciało i jest tłoczony — pełni czynność
ofiarną i sam jest ofiarą. Z „ipse qui calcat et ipse qui
calcatur idem est" wynika logicznie tożsamość
„ipse sacerdos et sacrificium".
Nie jest naszym zadaniem przedstawienie roz-
woju ikonografii Chrystusa — kapłana i ofiary, co
nie znaczy, że zwrócenie uwagi na pewne jej ele-
menty byłoby rzeczą zbędną. Ikonografia ta powstała
pod naporem pobożności, która towarzysząc rozwo-
jowi myśli teologicznej dążyła do zobrazowania
i unaocznienia wizerunku Chrystusa jako kapłana
i ofiary, w aspekcie wiecznego pełnienia obu funkcji.
Teologicznie słuszne i proste do sformułowania
założenie prowadzić mogło jednak w sztuce do pa-
radoksalnego zgoła przedstawienia Chrystusa ofiaro-
wującego, zabijającego samego siebie. Zarysowała się
trudność natury formalnej i ikonograficznej, a jej
rozwiązaniem był wybór — zobrazowanie jednej
z ról Zbawiciela w sposób dosłowny, drugiej w spo-
sób aluzyjny, symboliczny192. Mocno rzecz uprasz-
czając przyjąć można, że w sztuce Wschodu, zgodnie
z profilem jego myśli teologicznej występowały przed-
stawienia Chrystusa Kapłana — w kontekście
triumfalnym, jako ofiary — w kontekście sakramen-
talnym. Tu (na Wschodzie) w w. VI na drodze
192 L. M. H. Grondij s, Croyances, doctrines et iconographie
de la Liturgie Celeste (le Trone de Grace et le Christ — pre-
tre — officiant) (Melanges d'archeologie et d'histoire, LXXIV,
1962, s. 665 n.).
8'
115
ustawiona jest prasa, tuż przed nią stół (ołtarz)
z kielichem, do którego (podobnie jak do sześciu
rozmieszczonych wokół budowli z ideograficznymi
przedstawieniami sakrametów) tryska krew Chry-
stusa. Interesujące jest zwłaszcza zrezygnowanie
z wprowadzenia postaci celebrującego kapłana —
funkcję tę pełni bowiem sam Chrystus tłoczący
własne ciało.
Powróćmy jednak do przyczyny powyższych roz-
ważań, do połączenia scen: Chrystus w tłoczni —
Podniesienie na malowidle franciszkańskim, do któ-
rego najbardziej w swej koncepcji ideowej zbliżo-
ne są: miniatura przedstawiająca alegorię mszy św.
32. Msza ha. Grzegorza, miniatura w „Godzinkach" Jean de
Montauban, w. XV, Paryż, Bibl. Nationale, ms. lat. 18026 p. 9
(fot. Bibl. Nationale).
191 Św. Bonawentura, Lignum Vitae, Fructus VIII, 31
(ed. c. VIII, s. 80). — Innocenty III, o.c.,Lib. I, cap. LXV:
De ąuatuor coloribus principalibus, pisząc o używaniu koloru
czerwonego w czasie liturgii święta Krzyża powołuje się na
czerwoną szatę Zwycięzcy z Edomu (Iz. 63,1) (PL CCXVII,
szp. 801).
w Biblii Pauperum z Metten (ryc. 27), „francuska"
grupa Mszy św. Grzegorza (ryc. 31, 32) i rysunek
ze Spiegel des lidens Cristi w Kolmarze (ryc. 12).
Wprawdzie już powiedziano, że obydwie sceny ze-
spala szereg elementów, z których jedne są odbiciem
drugich, niemniej warto jeszcze zająć się tym za-
gadnieniem. Punktem wyjściowym jest Chrystus
Boleściwy: jego ciało ukazywane przez Bcga Ojca
jest równoznaczne z hostią ukazywaną przez kapłana;
jego krew spływa do kielicha mszalnego — to ilu-
stracja dogmatu o Eucharystii. Równocześnie Chry-
stus jest gronem prasy, eksponuje myśl o krwi,
a tym samym o jej obecności pod postacią chleba;
krew spływa z żywego mimo znaków śmierci ciała
stanowiąc z nim całość — to ilustracja pojęcia siły
konkomitancji. Chrystus ustawiony jest między
Bogiem a człowiekiem; nosi czerwony płaszcz krwi,
który według egzegetów jest również szatą ponty-
fikalną191; jest zarówno aktywny jak i pasywny —
tłoczy swe ciało i jest tłoczony — pełni czynność
ofiarną i sam jest ofiarą. Z „ipse qui calcat et ipse qui
calcatur idem est" wynika logicznie tożsamość
„ipse sacerdos et sacrificium".
Nie jest naszym zadaniem przedstawienie roz-
woju ikonografii Chrystusa — kapłana i ofiary, co
nie znaczy, że zwrócenie uwagi na pewne jej ele-
menty byłoby rzeczą zbędną. Ikonografia ta powstała
pod naporem pobożności, która towarzysząc rozwo-
jowi myśli teologicznej dążyła do zobrazowania
i unaocznienia wizerunku Chrystusa jako kapłana
i ofiary, w aspekcie wiecznego pełnienia obu funkcji.
Teologicznie słuszne i proste do sformułowania
założenie prowadzić mogło jednak w sztuce do pa-
radoksalnego zgoła przedstawienia Chrystusa ofiaro-
wującego, zabijającego samego siebie. Zarysowała się
trudność natury formalnej i ikonograficznej, a jej
rozwiązaniem był wybór — zobrazowanie jednej
z ról Zbawiciela w sposób dosłowny, drugiej w spo-
sób aluzyjny, symboliczny192. Mocno rzecz uprasz-
czając przyjąć można, że w sztuce Wschodu, zgodnie
z profilem jego myśli teologicznej występowały przed-
stawienia Chrystusa Kapłana — w kontekście
triumfalnym, jako ofiary — w kontekście sakramen-
talnym. Tu (na Wschodzie) w w. VI na drodze
192 L. M. H. Grondij s, Croyances, doctrines et iconographie
de la Liturgie Celeste (le Trone de Grace et le Christ — pre-
tre — officiant) (Melanges d'archeologie et d'histoire, LXXIV,
1962, s. 665 n.).
8'
115