DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0138
opracowanie tych witraży mogłoby doprowadzić do
odnalezienia bezpośredniego literackiego pierwo-
wzoru zarówno dla samego wyboru scen jak i na-
pisów objaśniających.
Ze schyłku w. XIV i z w. XV pochodzi grupa
mszałów z obszaru Europy środkowej (Czechy —
Śląsk — Słowacja — Polska), których iluminacje
łączy — poza pewnymi związkami stylistycznymi —
permanentne występowanie scen pasyjnych przy
początku modlitwy „Te igitur...". W dwu mszałach:
Missale Posoniense z r. 1377 (Alba Julia, Batthyaneum,
R II134, fol. 120a) i Missale Posoniense „E" z 1. ćwier-
ci w. XV (Budapeszt, Bibl. Narodowa Szechenyi,
cod. lat. 218, fol. 120a) tekst „Te igitur..." poprze-
dza bezpośrednio scena Modlitwy w Ogrojcu
(ryc. 40)269. W mszałach czeskich i śląskich: z prze-
łomu w. XIV/XV (Praga, Knihovna Kapitulni PI,
fol. 82a), z początku w. XV (tamże, P4, fol. 127a)270,
w Mszale hasemburskim Laurina z Klato wy ch z r. 1409
(Wiedeń, Nationalbibliothek, cod. 1844, fol. 150)271,
w Mszale Jana z Żytawy z około r. 1415 (Wrocław,
Biblioteka Miejska R 165, fol. 151) (ryc. 41),
w mszale z warsztatu Jana z Żytawy z około r. 1421
(Wrocław, Biblioteka Państwowa IF 342, fol. 117),
z około lat 1450-1460 (Wrocław, Biblioteka Miejska
M 1138, fol. 107), z około r. 1472 (Wrocław, Archi-
wum Diecezjalne 432, fol. LVIII), z około r. 1472
(Wrocław, Biblioteka Państwowa IF 361, fol.
117)272 — początek modlitwy „Te igitur..." po-
przedza Biczowanie Chrystusa, przy czym kolumna
stanowi z zasady pionową laskę litery „T". W mszale
powstałym na terenie Słowacji w latach 1410-1420
(Wiedeń, Stadtbibliothek, Cod. 4812, fol. 139a),
na tle tejże litery „T" widnieje przedstawienie
Chrystusa odzianego w długą szatę, ukoronowanego
cierniem i siedzącego na ławie ze skrzyżowanymi
rękoma (ryc. 42)273; w mszale śląskim z lat około
der Stiftskirche zu Biicken an der Weser (Niederdeutsche Beitrage
zur Kunstgeschichte, I, 1961, s. 57-72 — dane historyczno-
-opisowe, s. 69 — zacytowane napisy, ryc. 55 i 56; II, 1962,
s. 143-146 — zagadnienie ikonografii, ryc. 109-112; III, 1963,
s. 195-214 — zagadnienie stylu). Wenzel nie znajduje rozwią-
zania dla programu treściowego całości witraża. Problemem
tym zajęła się R. Kroos w artykule, z którym zapoznałam
się po złożeniu pracy do druku: R. Kroos, Zwei urweroffen-
tlichte Glasmalereifragmente des 13. Jahrhunderts in Góttingen
(Niederdeutsche Beitrage zur Kunstgeschichte, V, 1966,
s. 86-89).
269 A. Guntherova i J. Miśianik, Stredovekd kniznd
mal'ba na Slovensku, 1961, s. 39 n., il. 62, s. 45, il. 97.
2,0 A. Podlacha, Soupis pamdtek historickych a unie-
1380-1400 (Wrocław, Biblioteka Miejska M 1161,
fol. 130v) tekstowi „Pax Domini..." towarzyszy
miniatura z Koronowaniem cierniem274.
Obecność wymienionych wyżej przedstawień
w ramach ordo missae wytłumaczyć można wyłącznie
wpływem metody rememoratywnej. Według cyto-
wanego już Innocentego III oraz szeregu autorów
późniejszych na nim się wzorujących, znaki krzyża
czynione przez kapłana w czasie modlitwy „Suppli-
ces..." miały uzmysłowić celebransowi bądź modli-
twę Chrystusa w Ogrojcu bądź „vincula, sputa,
flagella" — biczowanie i naigrawanie (bliskie, choć
nie w pełni jednoznaczne z koronowaniem cierniem).
Ponadto ciche odmawianie modlitw kanonu po
głośnym sanctus również nasuwało autorom trakta-
tów o mszy św. skojarzenia z modlitwą w Ogrodzie
Oliwnym („Postmodum super oblata recitat secre-
tam, quia Christus in montem 01iveti prolixius
segregatus ab apostolis, quasi secretus oravit,
dicens: Pater, si fieri potest, transeat a me calix
iste, et orat sacerdos pro acceptione hostiae"275).
Na zarysowanym wyżej tle literacko-artystycz-
nym dolny pas malowideł na franciszkańskiej Tłoczni
mistycznej: Biczowanie — Podniesienie — Korono-
wanie cierniem stanowi wyraźnie oryginalną i poza
witrażami z Biicken niepowtarzalną wersję rememo-
ratywnej ilustracji kanonu mszalnego, a to przez
bezpośrednie zestawienie przedstawień pasyjnych
ze sceną liturgiczną. Odczytywanie — poprzez
alegorezę rememoratywną — znanego nam już
tematu Mszy św. Grzegorza, w której nierzadko
okalają ołtarz arma passionis, odkrywa także nowe
jej treści. Arma są nie tylko dokumentami poszcze-
gólnych etapów męki zawartej w postaci Boleści-
wego, są także widomymi znakami mszalnego ofi-
cjum, które tę mękę opowiada276.
Na koniec warto zwrócić uwagę i na paramenty,
leck$ch. Knihovna Kapitulni v Praze, Praha 1903, s. 209, il.
248, s. 213.
271 Jerchel, o.c, s. 219, ryc. 1. — Szereg innych przy-
kładów podaje O. Kletzl, Studien zur bomischen Buchmalerei
(Marburger Jahrbuch fur Kunstwissenschaft, VII, 1933,
s. 58 n., 64).
272 E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters,
Berlin 1942, s. 221 n., tabl. 167; s. 192, tabl. 200; s. 216, s. 184,
s. 195.
273 Giintherova i Miśianik, o.c, s. 45, il. 87.
2,4 Kloss, o.c, s. 219.
275 Sicardus z Cremony, o.c, cap. VI: De ąuinta parte
missae (PL CCXIII, szp. 121).
276 Renz, o.c, s. 645 n.
130
odnalezienia bezpośredniego literackiego pierwo-
wzoru zarówno dla samego wyboru scen jak i na-
pisów objaśniających.
Ze schyłku w. XIV i z w. XV pochodzi grupa
mszałów z obszaru Europy środkowej (Czechy —
Śląsk — Słowacja — Polska), których iluminacje
łączy — poza pewnymi związkami stylistycznymi —
permanentne występowanie scen pasyjnych przy
początku modlitwy „Te igitur...". W dwu mszałach:
Missale Posoniense z r. 1377 (Alba Julia, Batthyaneum,
R II134, fol. 120a) i Missale Posoniense „E" z 1. ćwier-
ci w. XV (Budapeszt, Bibl. Narodowa Szechenyi,
cod. lat. 218, fol. 120a) tekst „Te igitur..." poprze-
dza bezpośrednio scena Modlitwy w Ogrojcu
(ryc. 40)269. W mszałach czeskich i śląskich: z prze-
łomu w. XIV/XV (Praga, Knihovna Kapitulni PI,
fol. 82a), z początku w. XV (tamże, P4, fol. 127a)270,
w Mszale hasemburskim Laurina z Klato wy ch z r. 1409
(Wiedeń, Nationalbibliothek, cod. 1844, fol. 150)271,
w Mszale Jana z Żytawy z około r. 1415 (Wrocław,
Biblioteka Miejska R 165, fol. 151) (ryc. 41),
w mszale z warsztatu Jana z Żytawy z około r. 1421
(Wrocław, Biblioteka Państwowa IF 342, fol. 117),
z około lat 1450-1460 (Wrocław, Biblioteka Miejska
M 1138, fol. 107), z około r. 1472 (Wrocław, Archi-
wum Diecezjalne 432, fol. LVIII), z około r. 1472
(Wrocław, Biblioteka Państwowa IF 361, fol.
117)272 — początek modlitwy „Te igitur..." po-
przedza Biczowanie Chrystusa, przy czym kolumna
stanowi z zasady pionową laskę litery „T". W mszale
powstałym na terenie Słowacji w latach 1410-1420
(Wiedeń, Stadtbibliothek, Cod. 4812, fol. 139a),
na tle tejże litery „T" widnieje przedstawienie
Chrystusa odzianego w długą szatę, ukoronowanego
cierniem i siedzącego na ławie ze skrzyżowanymi
rękoma (ryc. 42)273; w mszale śląskim z lat około
der Stiftskirche zu Biicken an der Weser (Niederdeutsche Beitrage
zur Kunstgeschichte, I, 1961, s. 57-72 — dane historyczno-
-opisowe, s. 69 — zacytowane napisy, ryc. 55 i 56; II, 1962,
s. 143-146 — zagadnienie ikonografii, ryc. 109-112; III, 1963,
s. 195-214 — zagadnienie stylu). Wenzel nie znajduje rozwią-
zania dla programu treściowego całości witraża. Problemem
tym zajęła się R. Kroos w artykule, z którym zapoznałam
się po złożeniu pracy do druku: R. Kroos, Zwei urweroffen-
tlichte Glasmalereifragmente des 13. Jahrhunderts in Góttingen
(Niederdeutsche Beitrage zur Kunstgeschichte, V, 1966,
s. 86-89).
269 A. Guntherova i J. Miśianik, Stredovekd kniznd
mal'ba na Slovensku, 1961, s. 39 n., il. 62, s. 45, il. 97.
2,0 A. Podlacha, Soupis pamdtek historickych a unie-
1380-1400 (Wrocław, Biblioteka Miejska M 1161,
fol. 130v) tekstowi „Pax Domini..." towarzyszy
miniatura z Koronowaniem cierniem274.
Obecność wymienionych wyżej przedstawień
w ramach ordo missae wytłumaczyć można wyłącznie
wpływem metody rememoratywnej. Według cyto-
wanego już Innocentego III oraz szeregu autorów
późniejszych na nim się wzorujących, znaki krzyża
czynione przez kapłana w czasie modlitwy „Suppli-
ces..." miały uzmysłowić celebransowi bądź modli-
twę Chrystusa w Ogrojcu bądź „vincula, sputa,
flagella" — biczowanie i naigrawanie (bliskie, choć
nie w pełni jednoznaczne z koronowaniem cierniem).
Ponadto ciche odmawianie modlitw kanonu po
głośnym sanctus również nasuwało autorom trakta-
tów o mszy św. skojarzenia z modlitwą w Ogrodzie
Oliwnym („Postmodum super oblata recitat secre-
tam, quia Christus in montem 01iveti prolixius
segregatus ab apostolis, quasi secretus oravit,
dicens: Pater, si fieri potest, transeat a me calix
iste, et orat sacerdos pro acceptione hostiae"275).
Na zarysowanym wyżej tle literacko-artystycz-
nym dolny pas malowideł na franciszkańskiej Tłoczni
mistycznej: Biczowanie — Podniesienie — Korono-
wanie cierniem stanowi wyraźnie oryginalną i poza
witrażami z Biicken niepowtarzalną wersję rememo-
ratywnej ilustracji kanonu mszalnego, a to przez
bezpośrednie zestawienie przedstawień pasyjnych
ze sceną liturgiczną. Odczytywanie — poprzez
alegorezę rememoratywną — znanego nam już
tematu Mszy św. Grzegorza, w której nierzadko
okalają ołtarz arma passionis, odkrywa także nowe
jej treści. Arma są nie tylko dokumentami poszcze-
gólnych etapów męki zawartej w postaci Boleści-
wego, są także widomymi znakami mszalnego ofi-
cjum, które tę mękę opowiada276.
Na koniec warto zwrócić uwagę i na paramenty,
leck$ch. Knihovna Kapitulni v Praze, Praha 1903, s. 209, il.
248, s. 213.
271 Jerchel, o.c, s. 219, ryc. 1. — Szereg innych przy-
kładów podaje O. Kletzl, Studien zur bomischen Buchmalerei
(Marburger Jahrbuch fur Kunstwissenschaft, VII, 1933,
s. 58 n., 64).
272 E. Kloss, Die schlesische Buchmalerei des Mittelalters,
Berlin 1942, s. 221 n., tabl. 167; s. 192, tabl. 200; s. 216, s. 184,
s. 195.
273 Giintherova i Miśianik, o.c, s. 45, il. 87.
2,4 Kloss, o.c, s. 219.
275 Sicardus z Cremony, o.c, cap. VI: De ąuinta parte
missae (PL CCXIII, szp. 121).
276 Renz, o.c, s. 645 n.
130