DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0140
malowidło nasze zmusza do postawienia tego pyta-
nia i każe szukać na nie odpowiedzi w istnieniu
określonej sytuacji religijnej, która w centrum
powszechnego zainteresowania umieściła kwestię
Eucharystii i liturgii mszalnej.
Nawet bardzo pobieżny przegląd problemów
rozpatrywanych przez sobory powszechne w 1. po-
owie w. XV, a w Polsce — przez ustawy synodalne
i traktaty teologiczno-liturgiczne, wskazuje na od-
powiedź tkwiącą w szerzącej się w Europie ideologii
husyckiej, dokładniej — w antyutrakwistycznej
reakcji Kościoła.
W r. 1379 teolog angielski John Wycliffe
(1328/?/-1384), w jednym z traktatów stanowiących
część Summy teologicznej, a poświęconym zagadnie-
niu Eucharystii (De Eucharistia), wychodząc z po-
zycji ściśle realistycznych zaprzeczył dogmatowi
o transsubstancjacji, tzn. o unicestwieniu substancji
chleba i wina w przeistoczeniu. Polemizując z nauką
Tomasza z Akwinu uważał hostię konsekrowaną
jedynie za znak i „odzienie" ciała Chrystusa, który
obecny jest w Eucharystii jedynie w sposób poten-
cjalny, wirtualny, a nie rzeczywisty, substancjalny.
Natomiast w szeregu innych traktatów, z których
największą popularność zyskały, zwłaszcza w Cze-
chach, De Ecclesia, De potestate papae, Trialo-
gus — przedstawił koncepcję Kościoła jako społecz-
ności ludzi „predestynowanych", niejako z góry
wybranych do zbawienia. Kościół określony tą
koncepcją bynajmniej nie pokrywa się z Kościołem
widzialnym, o hierarchicznej strukturze i podpo-
rządkowanym władzy papieża. Konsekwencją tego
było podważenie przekonania o obiektywnym cha-
rakterze władzy kościelnej, odrzucenie wszystkich
argumentów pochodzących z tradycji i nie znajdu-
jących pokrycia w Biblii, a tym samym całej obrzę-
dowej strony Kościoła279.
279 L. Cristiani, Wyclif [w:] Dictionnaire de Theologie
Catholiąue, XV/2, Paris 1950, szp. 3585-3610. — S. Zającz-
kowski, Ruch husycki w Czechach, Warszawa 1952, s. 26. —
J. Umiński, Historia Kościoła, I, Opole 1959, s. 566 n.
280 p Moncelle, Hus Jean [w:] Dictionnaire de Theologie
Catholiąue, VII/1, Paris 1922, szp. 333-346. — M. Vischer,
Jan Hus. Sein Leben und seine Zeit, I-II, Frankfurt a.M.
[1940]. — M. Spinka, John Hus and the Czech Reform, Chi-
cago [1941]. — J. Macek, Husitske revolucni hnuti, Praha 1952,
s. 42-52. — Zajączkowski, o.c, s. 27 nn. ■— Cristiani,
o.c, szp. 3610-3613. — Umiński, o.c, I, s. 569 n. — E. Ma-
leczyńska, Ruch husycki ix> Czechach i w Polsce, [Warszawa]
1959, s. 270-279. — F. de Yooght, UHeresie de Jean Huss,
Z szeregu powodów wykraczających zresztą
poza sprawy czysto religijne, nauka Wycliffa znalazła
szczególnie podatny grunt w Czechach. Jednym z jej
gorących zwolenników i propagatorów stał się Jan
Hus, kapłan i teolog, od r. 1402 kaznodzieja w Kapli-
cy Betlejemskiej w Pradze, od r. 1409 rektor pra-
skiego uniwersytetu. Hus popierał naukę Wycliffa
o predestynacjonizmie, opowiadał się za odrodze-
niem Kościoła przez powrót do tradycji pierwotnego
chrześcijaństwa, przez zniesienie świeckiej władzy
papieża i majątków kościelnych; odmawiał skutecz-
ności sakramentów udzielanych przez duchownych
pozostających w stanie grzechu ciężkiego, piętnował
zwyczaj sprzedawania odpustów — nie opowiedział
się jednak za koncepcją Eucharystii Wycliffa280.
Zwołany w r. 1414 sobór w Konstancji usto-
sunkował się, rzecz jasna, negatywnie do nauki obu
teologów. Dnia 4 maja 1415, na ósmej sesji sobo-
rowej potępiono doktrynę Wycliffa zawartą w 45
artykułach wyjętych z jego dzieł, w tym kwestie
dotyczące trwania substancji chleba i wina w Eucha-
rystii281. Na sesji trzynastej w dniu 15 czerwca tegoż
roku wydano natomiast orzeczenie w sprawie
komunii św. pod jedną postacią: Definitio de commu-
nione sub una specie, w obliczu utrakwizmu sze-
rzącego się w Czechach od schyłku r. 1414. Udzie-
lanie komunii sub utraąue specie ogółowi wiernych —
jako widomy znak zrównania ludzi świeckich i du-
chownych — wysunięte zostało i wprowadzone do
liturgii nie przez Husa, który dopiero w Konstancji
zwyczaj ten zaaprobował i zalecił, lecz przez jego
czeskich zwolenników, głównie Jakoubka ze Stri-
bfa282. Dekret soborowy wyjaśniał powody ograni-
czenia komunii wiernych do postaci chleba: „I cho-
ciaż w pierwotnym Kościele ten sakrament przyjmo-
wany był przez wiernych pod dwiema postaciami,
dla uniknięcia pewnych niebezpieczeństw i zgorszeń
Louvain 1960 (Bibliotheąue de la Revue d'Histoire Ecclesiasti-
que 34). — M. Spinka, John Hus' Concept of the Church,
Princeton 1966. — R. Kalivoda und A. Kolesnyk, Das
hussitische Denken im Lichte seiner Quellen, Berlin 1969, s. 117—
244. ' " - •
281 Były to artykuły: „Substantia panis materialis et simi-
liter substantia vini materialis manent in sacramento altaris".
„Accidentia panis non manent sine subiecto in eodem sacra-
mento". „Christus non est in eodem sacramento identice et
realiter in propria praesentia corporali", por. Hefele, o.c.,
7, s. 116 n., przypis 4 oraz Denzinger et Bannwart, o.c,
s. 224 n.
282 Hefele, o.c, 7, s. 175. — C. Bareille, Calixtins [w:]
132
nia i każe szukać na nie odpowiedzi w istnieniu
określonej sytuacji religijnej, która w centrum
powszechnego zainteresowania umieściła kwestię
Eucharystii i liturgii mszalnej.
Nawet bardzo pobieżny przegląd problemów
rozpatrywanych przez sobory powszechne w 1. po-
owie w. XV, a w Polsce — przez ustawy synodalne
i traktaty teologiczno-liturgiczne, wskazuje na od-
powiedź tkwiącą w szerzącej się w Europie ideologii
husyckiej, dokładniej — w antyutrakwistycznej
reakcji Kościoła.
W r. 1379 teolog angielski John Wycliffe
(1328/?/-1384), w jednym z traktatów stanowiących
część Summy teologicznej, a poświęconym zagadnie-
niu Eucharystii (De Eucharistia), wychodząc z po-
zycji ściśle realistycznych zaprzeczył dogmatowi
o transsubstancjacji, tzn. o unicestwieniu substancji
chleba i wina w przeistoczeniu. Polemizując z nauką
Tomasza z Akwinu uważał hostię konsekrowaną
jedynie za znak i „odzienie" ciała Chrystusa, który
obecny jest w Eucharystii jedynie w sposób poten-
cjalny, wirtualny, a nie rzeczywisty, substancjalny.
Natomiast w szeregu innych traktatów, z których
największą popularność zyskały, zwłaszcza w Cze-
chach, De Ecclesia, De potestate papae, Trialo-
gus — przedstawił koncepcję Kościoła jako społecz-
ności ludzi „predestynowanych", niejako z góry
wybranych do zbawienia. Kościół określony tą
koncepcją bynajmniej nie pokrywa się z Kościołem
widzialnym, o hierarchicznej strukturze i podpo-
rządkowanym władzy papieża. Konsekwencją tego
było podważenie przekonania o obiektywnym cha-
rakterze władzy kościelnej, odrzucenie wszystkich
argumentów pochodzących z tradycji i nie znajdu-
jących pokrycia w Biblii, a tym samym całej obrzę-
dowej strony Kościoła279.
279 L. Cristiani, Wyclif [w:] Dictionnaire de Theologie
Catholiąue, XV/2, Paris 1950, szp. 3585-3610. — S. Zającz-
kowski, Ruch husycki w Czechach, Warszawa 1952, s. 26. —
J. Umiński, Historia Kościoła, I, Opole 1959, s. 566 n.
280 p Moncelle, Hus Jean [w:] Dictionnaire de Theologie
Catholiąue, VII/1, Paris 1922, szp. 333-346. — M. Vischer,
Jan Hus. Sein Leben und seine Zeit, I-II, Frankfurt a.M.
[1940]. — M. Spinka, John Hus and the Czech Reform, Chi-
cago [1941]. — J. Macek, Husitske revolucni hnuti, Praha 1952,
s. 42-52. — Zajączkowski, o.c, s. 27 nn. ■— Cristiani,
o.c, szp. 3610-3613. — Umiński, o.c, I, s. 569 n. — E. Ma-
leczyńska, Ruch husycki ix> Czechach i w Polsce, [Warszawa]
1959, s. 270-279. — F. de Yooght, UHeresie de Jean Huss,
Z szeregu powodów wykraczających zresztą
poza sprawy czysto religijne, nauka Wycliffa znalazła
szczególnie podatny grunt w Czechach. Jednym z jej
gorących zwolenników i propagatorów stał się Jan
Hus, kapłan i teolog, od r. 1402 kaznodzieja w Kapli-
cy Betlejemskiej w Pradze, od r. 1409 rektor pra-
skiego uniwersytetu. Hus popierał naukę Wycliffa
o predestynacjonizmie, opowiadał się za odrodze-
niem Kościoła przez powrót do tradycji pierwotnego
chrześcijaństwa, przez zniesienie świeckiej władzy
papieża i majątków kościelnych; odmawiał skutecz-
ności sakramentów udzielanych przez duchownych
pozostających w stanie grzechu ciężkiego, piętnował
zwyczaj sprzedawania odpustów — nie opowiedział
się jednak za koncepcją Eucharystii Wycliffa280.
Zwołany w r. 1414 sobór w Konstancji usto-
sunkował się, rzecz jasna, negatywnie do nauki obu
teologów. Dnia 4 maja 1415, na ósmej sesji sobo-
rowej potępiono doktrynę Wycliffa zawartą w 45
artykułach wyjętych z jego dzieł, w tym kwestie
dotyczące trwania substancji chleba i wina w Eucha-
rystii281. Na sesji trzynastej w dniu 15 czerwca tegoż
roku wydano natomiast orzeczenie w sprawie
komunii św. pod jedną postacią: Definitio de commu-
nione sub una specie, w obliczu utrakwizmu sze-
rzącego się w Czechach od schyłku r. 1414. Udzie-
lanie komunii sub utraąue specie ogółowi wiernych —
jako widomy znak zrównania ludzi świeckich i du-
chownych — wysunięte zostało i wprowadzone do
liturgii nie przez Husa, który dopiero w Konstancji
zwyczaj ten zaaprobował i zalecił, lecz przez jego
czeskich zwolenników, głównie Jakoubka ze Stri-
bfa282. Dekret soborowy wyjaśniał powody ograni-
czenia komunii wiernych do postaci chleba: „I cho-
ciaż w pierwotnym Kościele ten sakrament przyjmo-
wany był przez wiernych pod dwiema postaciami,
dla uniknięcia pewnych niebezpieczeństw i zgorszeń
Louvain 1960 (Bibliotheąue de la Revue d'Histoire Ecclesiasti-
que 34). — M. Spinka, John Hus' Concept of the Church,
Princeton 1966. — R. Kalivoda und A. Kolesnyk, Das
hussitische Denken im Lichte seiner Quellen, Berlin 1969, s. 117—
244. ' " - •
281 Były to artykuły: „Substantia panis materialis et simi-
liter substantia vini materialis manent in sacramento altaris".
„Accidentia panis non manent sine subiecto in eodem sacra-
mento". „Christus non est in eodem sacramento identice et
realiter in propria praesentia corporali", por. Hefele, o.c.,
7, s. 116 n., przypis 4 oraz Denzinger et Bannwart, o.c,
s. 224 n.
282 Hefele, o.c, 7, s. 175. — C. Bareille, Calixtins [w:]
132