DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20354#0148
45. Biczowanie Chrystusa, miniatura poprzedzająca modlitwy
kanonu w mszale z lat siedemdziesiątych w. XV. Gniezno,
Bibl. Archidiecezjalna, rkps 146, fol. 67 (fot. Biblioteka Na-
rodowa).
\
gowano dlatego, że istniały; że sens wzniesienia
hostii tłumaczono, ponieważ nie był powszechnie
znany. Fakt jednak, że działo się to w czasie krze-
wienia się ideologii husyckiej, w obliczu „niebezpie-
czeństwa utrakwizmu", nadaje całej tej sprawie do-
datkowego znaczenia. W tym kontekście podniesie-
nie było ważne w sposób specjalny — jako „liturgicz-
ny" argument przeciw utrakwizmowi.
Wracając do malowidła franciszkańskiego —
umieszczona na nim scena z liturgii mszalnej musiała
być dla współczesnych obrazem właściwego sprawo-
wania rytu (wysoko uniesiona hostia, klęczący dia-
318 Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów...,
fig. 46.
319 Por. przypis 124.
320 W opracowaniach dzieł sztuki polskiej w. XV kilka-
krotnie zwracano już uwagę na ich niejednokrotnie antyhusycki
koni, zapalona konsekracyjna świeca) — notabene
jest to chyba najstarsze w sztuce polskiej zobrazo-
wanie podniesienia, najprawdopodobniej wyprze-
dzające powstałą w piątym dziesięcioleciu w. XV
miniaturę z Zabójstwem św. Stanisława w mszale
nr 2 w Archiwum Kapitulnym na Wawelu (fol.
CCXCF) (ryc. 47)318; sceny ją komentujące są
obrazem pojęć efficacia i significantia. Efficacia —
bo „zawartością" hostii — komunii wiernych —
jest Panis vivus = Grono prasy, Boleściwy żywy
mimo znaków męki i śmierci; significantia — bo
konieczność dwu konsekracji i utrakwistycznej
komunii kapłana udokumentowano przez historyczne
i symboliczne sceny ofiary Chrystusa i wylania jego
krwi. Wyeksponowano rolę kapłana, zastępcy Chry-
stusa-Kapłana, pośrednika między Bogiem a wier-
nymi, do którego należy opus de significantia; wagę
obrzędu wraz z towarzyszącymi mu gestami i akce-
soriami. W sposób na modłę późnośredniowieczną
drastyczny ukazano cenę sakramentalnej krwi Chry-
stusa, która mogła zostać rozlana przy udzielaniu
jej wiernym, o czym sporo pisano w polemice z ka-
likstynami. W tym kontekście potwierdza się przy-
puszczenie Weckwertha, który uważał sceny z Tłocz-
nią powstałe w 1. połowie w. XV za temat anty-
utrakwistyczny. Swe udokumentowanie znalazła
ortodoksyjna wiara w istnienie czyśćca i skutecz-
ność mszy św. odprawianych za zmarłych — pojęcia
sprzeczne z husyckim predestynacjonizmem; wi-
zerunek Matris Dolorosae przypomina o tym, że jej
święto wprowadzono do uroczystości roku liturgicz-
nego niejako w rekompensacie za fakt niszczenia
wizerunków Matki Boskiej przez husytów319.
Nasz malowany traktat o mszy Św., dzięki epoce
i sytuacji w jakiej powstał, jest zatem równocześnie
malowanym traktatem antyutrakwistycznym320. Po-
służono się w nim nie bez powodu, bo w celu una-
ocznienia ofiarnego charakteru mszy Św., ilustracją
śledzącą metodę rememoratywną eksplikacji mszal-
nego oficjum, która od dawna znana na Zachodzie —
od dawna musiała być znaną i stosowaną także
i w Polsce: „Symboliczne [...] mistyczne rozumienie
słów i gestów kapłana jako przedstawienia poszcze-
gólnych momentów życia Chrystusa we Mszy św.
charakter, por. Pietrusiński, o.c, s. 69 n. — Mroczko,
o.c, s. 482-484. — Kruszelnicki, o.c, s. 137-143, 147.
Wśród tych przykładów malowidło krakowskie realizuje pro-
gram antyutrakwistyczny w sposób wyjątkowo pełny i wielo-
warstwowy.
140
kanonu w mszale z lat siedemdziesiątych w. XV. Gniezno,
Bibl. Archidiecezjalna, rkps 146, fol. 67 (fot. Biblioteka Na-
rodowa).
\
gowano dlatego, że istniały; że sens wzniesienia
hostii tłumaczono, ponieważ nie był powszechnie
znany. Fakt jednak, że działo się to w czasie krze-
wienia się ideologii husyckiej, w obliczu „niebezpie-
czeństwa utrakwizmu", nadaje całej tej sprawie do-
datkowego znaczenia. W tym kontekście podniesie-
nie było ważne w sposób specjalny — jako „liturgicz-
ny" argument przeciw utrakwizmowi.
Wracając do malowidła franciszkańskiego —
umieszczona na nim scena z liturgii mszalnej musiała
być dla współczesnych obrazem właściwego sprawo-
wania rytu (wysoko uniesiona hostia, klęczący dia-
318 Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów...,
fig. 46.
319 Por. przypis 124.
320 W opracowaniach dzieł sztuki polskiej w. XV kilka-
krotnie zwracano już uwagę na ich niejednokrotnie antyhusycki
koni, zapalona konsekracyjna świeca) — notabene
jest to chyba najstarsze w sztuce polskiej zobrazo-
wanie podniesienia, najprawdopodobniej wyprze-
dzające powstałą w piątym dziesięcioleciu w. XV
miniaturę z Zabójstwem św. Stanisława w mszale
nr 2 w Archiwum Kapitulnym na Wawelu (fol.
CCXCF) (ryc. 47)318; sceny ją komentujące są
obrazem pojęć efficacia i significantia. Efficacia —
bo „zawartością" hostii — komunii wiernych —
jest Panis vivus = Grono prasy, Boleściwy żywy
mimo znaków męki i śmierci; significantia — bo
konieczność dwu konsekracji i utrakwistycznej
komunii kapłana udokumentowano przez historyczne
i symboliczne sceny ofiary Chrystusa i wylania jego
krwi. Wyeksponowano rolę kapłana, zastępcy Chry-
stusa-Kapłana, pośrednika między Bogiem a wier-
nymi, do którego należy opus de significantia; wagę
obrzędu wraz z towarzyszącymi mu gestami i akce-
soriami. W sposób na modłę późnośredniowieczną
drastyczny ukazano cenę sakramentalnej krwi Chry-
stusa, która mogła zostać rozlana przy udzielaniu
jej wiernym, o czym sporo pisano w polemice z ka-
likstynami. W tym kontekście potwierdza się przy-
puszczenie Weckwertha, który uważał sceny z Tłocz-
nią powstałe w 1. połowie w. XV za temat anty-
utrakwistyczny. Swe udokumentowanie znalazła
ortodoksyjna wiara w istnienie czyśćca i skutecz-
ność mszy św. odprawianych za zmarłych — pojęcia
sprzeczne z husyckim predestynacjonizmem; wi-
zerunek Matris Dolorosae przypomina o tym, że jej
święto wprowadzono do uroczystości roku liturgicz-
nego niejako w rekompensacie za fakt niszczenia
wizerunków Matki Boskiej przez husytów319.
Nasz malowany traktat o mszy Św., dzięki epoce
i sytuacji w jakiej powstał, jest zatem równocześnie
malowanym traktatem antyutrakwistycznym320. Po-
służono się w nim nie bez powodu, bo w celu una-
ocznienia ofiarnego charakteru mszy Św., ilustracją
śledzącą metodę rememoratywną eksplikacji mszal-
nego oficjum, która od dawna znana na Zachodzie —
od dawna musiała być znaną i stosowaną także
i w Polsce: „Symboliczne [...] mistyczne rozumienie
słów i gestów kapłana jako przedstawienia poszcze-
gólnych momentów życia Chrystusa we Mszy św.
charakter, por. Pietrusiński, o.c, s. 69 n. — Mroczko,
o.c, s. 482-484. — Kruszelnicki, o.c, s. 137-143, 147.
Wśród tych przykładów malowidło krakowskie realizuje pro-
gram antyutrakwistyczny w sposób wyjątkowo pełny i wielo-
warstwowy.
140