DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Geneza, styl i historia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20357#0044
go książę Władysław Opolski. Podczas oblężenia
Bełza przez Litwinów i Tatarów wizerunek Madonny
miał przyczynić się do zwycięstwa wojsk Opolczyka.
Strzała, wypuszczona przez oblegających, ugodziła
bowiem w obraz, a wtedy otoczyła ich gęsta mgła,
co umożliwiło Opolczykowi odparcie wroga. Książę,
poznawszy cudowną moc obrazu, zapragnął prze-
wieźć go do swych posiadłości. Konie zaprzężone
do wozu, na którym leżał obraz, nie chciały jednak
ruszyć z miejsca, dopóki Władysław Opolczyk nie
złożył ślubu, że wybuduje kościół i klasztor. Wtedy
rozpędziły się, zatrzymując się dopiero na Jasnej
Górze pod Częstochową i w ten to cudowny sposób
zostało wyznaczone miejsce pod przyszły klasztor
Paulinów83.
Przytoczona relacja jest zlepkiem kilku wcześ-
niejszych legend. Pierwszą jej część stanowi legenda
o namalowaniu obrazu przez św. Łukasza, pocho-
dzenia rzymskiego, stanowiąca zachodni odpowied-
nik bizantyńskich legend o acheiropitach — obra-
zach nie ręką ludzką malowanych — która z czasem
przeniknęła do Bizancjum i w 1. połowie w. VI
znalazła się w pismach Teodora Lektora84. Legenda
nie wiąże się z jakimś konkretnym typem obrazów
Matki Boskiej, chociaż najwcześniej łączono ją
z Hodegetrią85. Dalsze losy obrazu Matki Boskiej
Częstochowskiej to jego translatio z Jerozolimy do
Konstantynopola, a następnie na Ruś. Motyw
ten, który S. Szafraniec porównuje z translacją
ciała św. Pawła Pustelnika, jest jednak znacznie
wcześniejszy, gdyż wchodzi w skład wszystkich
najstarszych legend bizantyńskich o obrazach z Ka-
muliana, Kaisarei, Diobulionu, Melitene, Marii
Rzymskiej i Hodegetrii z Konstantynopola, przy
czym obrazy te albo przewożone były przez władców,
albo same przenosiły się z miejsca na miejsce.
83 Opis przeniesienia obrazu..., s. 196-204.
84 Dobschlitz, Christusbilder..., s. 28, 268**-275**,
281**. — de Fleury, o. c. II, s. 31, 568. — K. Kiinstle,
Ikonographie der christlichen Kunst I, Freiburg 1928, s. 623. —
C. M. Fłenze, Lukas der Muttergottestnaler, Leuven 1948,
s. 39-90. — Vloberg, o. c. II, s. 426. — Wellen, o. c„ s. 213-
215.
85 Dobschlitz, Christusbilder..., s. 273*. — Kułakow-
ski, o. c., s. 23.
86 Szafraniec, o. c., s. 24.— Dobschiitz, Christusbilder...,
s. 59, 87. — Kułakowski, o. c., s. 4. — Frołow, o. c.
XXV, 1949, s. 55.
najczęściej przepływając morzem86. Opowieść o ura-
towaniu Bełza T. Mroczko i B. Dąb słusznie wy-
prowadzają z powstałej w w. IV legendy o liście
Chrystusa do króla Abgara87. W czasie oblężenia
Edessy przez Persów król kazał umieścić list na
wieży miejskiej, a wtedy miasto ogarnęła ciemność,
tak że nieprzyjaciel nie mógł go zdobyć88. Legenda
ta, posiadająca wątki antyczne, rozpowszechniła
się wśród opowiadań wschodnich, o czym świadczą
relacje o trzech ikonach z góry Atos — zwanych:
Panagia Akathistos, Phobera Prostasia i Triche-
ronsa — oraz legenda o Nowogrodzkim Znameniu89.
Legenda o Znameniu powstała w w. XIII, a na po-
czątku w. XIV przeniknęła do piśmiennictwa. Nową
jej wersję spisał mnich serbski Pachom, przybyły
na Ruś z góry Atos około r. 1440, i w ten sposób
doszło do jej spopularyzowania90. Niewątpliwe
powiązania legendy o Nowogrodzkim Znameniu
z legendą Matki Boskiej Częstochowskiej, zawartą
w Translacio tabule..., naprowadziły T. Mroczko
i B. Dąb na przypuszczenie, że obraz częstochowski
przybył do Polski z Rusi91. Rozumowanie takie jest
chyba niesłuszne, gdyż przedstawione argumenty
mogą jedynie świadczyć o pochodzeniu autora
Translacio tabule..., którym mógł być przybysz
z Rusi. Ale i ten wniosek jest wątpliwy wobec roz-
powszechnienia się, także i na Zachodzie, legendy
o liście Chrystusa do króla Abgara oraz rozmaitych
odmian tej legendy, jak opowieść o szacie Matki
Boskiej i obronie Chartres przed Normanami,
o czym świadczy umieszczenie ich w Złotej legendzie
Jakuba z Voragine92.
Ponieważ wiadomości źródłowe o pochodzeniu
obrazu częstochowskiego są, jak wspomniano, trans-
pozycją starszych, obiegowych legend, dlatego po-
szukiwania tak miejsca powstania, jak i kraju, z któ-
87 Mroczko, Dąb, o. c., s. 25-26.
88 Dobschiitz, Christusbilder..., s. 103, 158-179.
89 Frolow, o. c. XXV, 1949, s. 49, 67, widział źródło
legendy o Znameniu w Chronicon Paschale, w opowiadaniu
o uratowaniu Konstantynopola przed Awarami i Słowiana-
mi. — Huber, Athos, Leben..., s. 312, 319, podpis pod ił. 209.
90 Frolow, o. c. XXIV, 1948, s. 68. — Mroczko, Dąb,
o. c., s. 24, podają jako czas powstania legendy łata 1434-
1438.
91 Mroczko, Dąb, o. c., s. 31-32.
92 Dobschiitz, Christusbilder, o. c., s. 179. — Jakub
de Voragine, o. c., s. 426.
36
Bełza przez Litwinów i Tatarów wizerunek Madonny
miał przyczynić się do zwycięstwa wojsk Opolczyka.
Strzała, wypuszczona przez oblegających, ugodziła
bowiem w obraz, a wtedy otoczyła ich gęsta mgła,
co umożliwiło Opolczykowi odparcie wroga. Książę,
poznawszy cudowną moc obrazu, zapragnął prze-
wieźć go do swych posiadłości. Konie zaprzężone
do wozu, na którym leżał obraz, nie chciały jednak
ruszyć z miejsca, dopóki Władysław Opolczyk nie
złożył ślubu, że wybuduje kościół i klasztor. Wtedy
rozpędziły się, zatrzymując się dopiero na Jasnej
Górze pod Częstochową i w ten to cudowny sposób
zostało wyznaczone miejsce pod przyszły klasztor
Paulinów83.
Przytoczona relacja jest zlepkiem kilku wcześ-
niejszych legend. Pierwszą jej część stanowi legenda
o namalowaniu obrazu przez św. Łukasza, pocho-
dzenia rzymskiego, stanowiąca zachodni odpowied-
nik bizantyńskich legend o acheiropitach — obra-
zach nie ręką ludzką malowanych — która z czasem
przeniknęła do Bizancjum i w 1. połowie w. VI
znalazła się w pismach Teodora Lektora84. Legenda
nie wiąże się z jakimś konkretnym typem obrazów
Matki Boskiej, chociaż najwcześniej łączono ją
z Hodegetrią85. Dalsze losy obrazu Matki Boskiej
Częstochowskiej to jego translatio z Jerozolimy do
Konstantynopola, a następnie na Ruś. Motyw
ten, który S. Szafraniec porównuje z translacją
ciała św. Pawła Pustelnika, jest jednak znacznie
wcześniejszy, gdyż wchodzi w skład wszystkich
najstarszych legend bizantyńskich o obrazach z Ka-
muliana, Kaisarei, Diobulionu, Melitene, Marii
Rzymskiej i Hodegetrii z Konstantynopola, przy
czym obrazy te albo przewożone były przez władców,
albo same przenosiły się z miejsca na miejsce.
83 Opis przeniesienia obrazu..., s. 196-204.
84 Dobschlitz, Christusbilder..., s. 28, 268**-275**,
281**. — de Fleury, o. c. II, s. 31, 568. — K. Kiinstle,
Ikonographie der christlichen Kunst I, Freiburg 1928, s. 623. —
C. M. Fłenze, Lukas der Muttergottestnaler, Leuven 1948,
s. 39-90. — Vloberg, o. c. II, s. 426. — Wellen, o. c„ s. 213-
215.
85 Dobschlitz, Christusbilder..., s. 273*. — Kułakow-
ski, o. c., s. 23.
86 Szafraniec, o. c., s. 24.— Dobschiitz, Christusbilder...,
s. 59, 87. — Kułakowski, o. c., s. 4. — Frołow, o. c.
XXV, 1949, s. 55.
najczęściej przepływając morzem86. Opowieść o ura-
towaniu Bełza T. Mroczko i B. Dąb słusznie wy-
prowadzają z powstałej w w. IV legendy o liście
Chrystusa do króla Abgara87. W czasie oblężenia
Edessy przez Persów król kazał umieścić list na
wieży miejskiej, a wtedy miasto ogarnęła ciemność,
tak że nieprzyjaciel nie mógł go zdobyć88. Legenda
ta, posiadająca wątki antyczne, rozpowszechniła
się wśród opowiadań wschodnich, o czym świadczą
relacje o trzech ikonach z góry Atos — zwanych:
Panagia Akathistos, Phobera Prostasia i Triche-
ronsa — oraz legenda o Nowogrodzkim Znameniu89.
Legenda o Znameniu powstała w w. XIII, a na po-
czątku w. XIV przeniknęła do piśmiennictwa. Nową
jej wersję spisał mnich serbski Pachom, przybyły
na Ruś z góry Atos około r. 1440, i w ten sposób
doszło do jej spopularyzowania90. Niewątpliwe
powiązania legendy o Nowogrodzkim Znameniu
z legendą Matki Boskiej Częstochowskiej, zawartą
w Translacio tabule..., naprowadziły T. Mroczko
i B. Dąb na przypuszczenie, że obraz częstochowski
przybył do Polski z Rusi91. Rozumowanie takie jest
chyba niesłuszne, gdyż przedstawione argumenty
mogą jedynie świadczyć o pochodzeniu autora
Translacio tabule..., którym mógł być przybysz
z Rusi. Ale i ten wniosek jest wątpliwy wobec roz-
powszechnienia się, także i na Zachodzie, legendy
o liście Chrystusa do króla Abgara oraz rozmaitych
odmian tej legendy, jak opowieść o szacie Matki
Boskiej i obronie Chartres przed Normanami,
o czym świadczy umieszczenie ich w Złotej legendzie
Jakuba z Voragine92.
Ponieważ wiadomości źródłowe o pochodzeniu
obrazu częstochowskiego są, jak wspomniano, trans-
pozycją starszych, obiegowych legend, dlatego po-
szukiwania tak miejsca powstania, jak i kraju, z któ-
87 Mroczko, Dąb, o. c., s. 25-26.
88 Dobschiitz, Christusbilder..., s. 103, 158-179.
89 Frolow, o. c. XXV, 1949, s. 49, 67, widział źródło
legendy o Znameniu w Chronicon Paschale, w opowiadaniu
o uratowaniu Konstantynopola przed Awarami i Słowiana-
mi. — Huber, Athos, Leben..., s. 312, 319, podpis pod ił. 209.
90 Frolow, o. c. XXIV, 1948, s. 68. — Mroczko, Dąb,
o. c., s. 24, podają jako czas powstania legendy łata 1434-
1438.
91 Mroczko, Dąb, o. c., s. 31-32.
92 Dobschiitz, Christusbilder, o. c., s. 179. — Jakub
de Voragine, o. c., s. 426.
36