DOI Artikel:
Alberowa, Zofia: Symbolika dekoracji japońskich inrô w okresie Edo (na przykladzie zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20357#0198
Narodowego w Krakowie, lecz różnorodność wy-
obrażeń o znaczeniu pozaestetycznym jest w tej
kolekcji tak wszechstronna, iż wydaje się, że upo-
ważnia do wysnucia wniosków obowiązujących dla
całego zespołu motywów stosowanych w dekoracji
japońskich puzderek na lekarstwa. Zapewne dalsze
badania nad inrd w zbiorach europejskich i poza-
europejskich przyniosą szereg przykładów, w któ-
rych identyczne lub podobne idee wyrażono za
pomocą odmiennych symbolicznych motywów, moż-
na jednak przyjąć, że zasady ich stosowania i prze-
znaczenia podlegały tym samym prawom co w omó-
wionych tu okazach.
Zarzucić by można również, że tego rodzaju
motywy zdobnicze o walorach symbolicznych nie
ograniczały się jedynie do dekoracji puzderek na
lekarstwa i że należą one do wspólnego skarbca
artystycznej myśli Dalekiego Wschodu, z którego
poprzez dziesiątki stuleci korzystały wszelkie dzie-
dziny plastycznej twórczości. Te same motywy
dekoracji spotyka się, jak zresztą kilkakrotnie
wspomniano, w malarstwie, drzeworycie, rzeźbie,
ceramice i tkaninach. Można by więc zapytać,
czy osobne omawianie symbolicznej dekoracji na
przykładach inrd ma swoje uzasadnienie w szcze-
gólnej roli, jaką motywy te spełniają właśnie w po-
wiązaniu z przeznaczeniem owych przedmiotów
osobistego użytku? Mówiąc innymi słowy, czy
można stwierdzić, że w dekoracji puzderek na le-
karstwa motywy zdobnicze, wyrażające pewne poza-
estetyczne treści, były stosowane celowo, dla tych
właśnie treści i świadomie odbierane przez ogląda-
jącego, że między przeznaczeniem inrd a tematyką
jego dekoracji zachodzi intencjonalny i funkcjo-
nalny związek. Tylko w tym wypadku można
zresztą mówić o aktywnej roli symbolu, o funkcji
symbolicznej motywu dekoracyjnego. W przeciw-
nym razie, gdy brak jednego z tych ogniw, symbol
przeradza się w alegorię, degeneruje w pusty dźwięk,
w płytką formę, poza którą nie kryje się żadna głębia
myślowa czy uczuciowa240.
240 Nie wdając się w rozpatrywanie kontrowersyjnych
przeważnie dysertacji teoretyków symbolizmu na temat roz-
różnienia między symbolem i alegorią, opieram się w niniejszej
pracy na sformułowaniach C. G. Junga. Zgodnie z jego defi-
nicją : „Allegory is a limited kind of symbol reduced to the role
of a pointer designating only one of the many potential series
of dynamie meanings“. C. G. Jung, Symbols of Transformation,
London 1956, s. 23. Przyjmując powyższą podstawę rozróżnie-
Spróbujmy więc odpowiedzieć na pytanie, jaka
była w domniemanej intencji twórcy inrd i w prze-
konaniu jego właściciela symboliczna rola tych
motywów dekoracyjnych. Rozpatrzmy raz jeszcze
pod tym kątem widzenia wszystkie omówione grupy
symboli.
Jaką symboliczną funkcję można przypisać tzw.
wielkim symbolom natury, wyrażającym ideę bytu,
stosunek człowieka do natury, nieskończoność czasu
i przestrzeni, umieszczonym na tak drobnym przed-
miocie osobistego użytku, jakim było puzderko na
lekarstwa — inrd? Odpowiedź wydaje się prosta
w świetle przeprowadzonej wcześniej analizy ikono-
graficznej. Antytetyczne ideowo pary kosmicznych
zwierząt — Smok i Tygrys, Szkarłatny Ptak i Żółw,
Jednorożec i Ryba shachihoko, chropowaty pień
i delikatne kwiaty śliwy, wirujący obwód rozety
i jej nieruchomy środek — używane były w sztuce
Dalekiego Wschodu, jak starano się w uprzednich
rozdziałach wykazać, jako odpowiedniki idei yin
i yang, symbolizowały uzupełnianie się i przenikanie
tych dwóch przeciwstawnych sobie elementów
bytu. W wypadku inrd — przedmiotu, który no-
szono przy sobie — nie tylko uosabiały filozoficzną
koncepcję jedności istniejącej w pozornej dwoistości
bytu, ale konkretyzowały się jak gdyby w magicz-
nym przekazywaniu właścicielowi puzderka har-
monii właściwej bytowi idealnemu, chroniły przed
kataklizmami wynikającymi z naruszenia tej równo-
wagi. Ta interpretacja magicznej — sensu stricto —
funkcji symbolu yin-yang, zdegradowanego ze swej
pozycji czysto intelektualnego pojęcia do roli
talizmanu czy amuletu, znajduje pewną analogię
we wspomnianym przez S. Cammanna zwyczaju
malowania na kalenicach chat w Zachodnich Chi-
nach diagramu yin-yang. Diagram ten nie tylko
wyznaczał metafizyczną oś domu, pojętego jako
wszechświat w mikrokosmosie, ale zarazem zapew-
niał przebywającym pod dachem mieszkańcom
duchową harmonię i opiekę sił wyższych241. Rów-
nież guzy chińskie zdobiono często tym motywem,
nia stwierdzić należy, że w wypadku omówionych motywów
dekoracji inrd mamy do czynienia z symbolami nasyconymi
uczuciowymi i pojęciowymi wartościami. Stała fluktuacja ich
treści, przenoszenie akcentów w zależności od intencji i we-
wnętrznego zapotrzebowania odbiorcy, wielowarstwowość,
lańcuchowość wywoływanych skojarzeń nie pozwalają na za-
szeregowanie tych motywów do rzędu alegorii.
241 Cammann, Substance and Symbol ..., 96.
190
obrażeń o znaczeniu pozaestetycznym jest w tej
kolekcji tak wszechstronna, iż wydaje się, że upo-
ważnia do wysnucia wniosków obowiązujących dla
całego zespołu motywów stosowanych w dekoracji
japońskich puzderek na lekarstwa. Zapewne dalsze
badania nad inrd w zbiorach europejskich i poza-
europejskich przyniosą szereg przykładów, w któ-
rych identyczne lub podobne idee wyrażono za
pomocą odmiennych symbolicznych motywów, moż-
na jednak przyjąć, że zasady ich stosowania i prze-
znaczenia podlegały tym samym prawom co w omó-
wionych tu okazach.
Zarzucić by można również, że tego rodzaju
motywy zdobnicze o walorach symbolicznych nie
ograniczały się jedynie do dekoracji puzderek na
lekarstwa i że należą one do wspólnego skarbca
artystycznej myśli Dalekiego Wschodu, z którego
poprzez dziesiątki stuleci korzystały wszelkie dzie-
dziny plastycznej twórczości. Te same motywy
dekoracji spotyka się, jak zresztą kilkakrotnie
wspomniano, w malarstwie, drzeworycie, rzeźbie,
ceramice i tkaninach. Można by więc zapytać,
czy osobne omawianie symbolicznej dekoracji na
przykładach inrd ma swoje uzasadnienie w szcze-
gólnej roli, jaką motywy te spełniają właśnie w po-
wiązaniu z przeznaczeniem owych przedmiotów
osobistego użytku? Mówiąc innymi słowy, czy
można stwierdzić, że w dekoracji puzderek na le-
karstwa motywy zdobnicze, wyrażające pewne poza-
estetyczne treści, były stosowane celowo, dla tych
właśnie treści i świadomie odbierane przez ogląda-
jącego, że między przeznaczeniem inrd a tematyką
jego dekoracji zachodzi intencjonalny i funkcjo-
nalny związek. Tylko w tym wypadku można
zresztą mówić o aktywnej roli symbolu, o funkcji
symbolicznej motywu dekoracyjnego. W przeciw-
nym razie, gdy brak jednego z tych ogniw, symbol
przeradza się w alegorię, degeneruje w pusty dźwięk,
w płytką formę, poza którą nie kryje się żadna głębia
myślowa czy uczuciowa240.
240 Nie wdając się w rozpatrywanie kontrowersyjnych
przeważnie dysertacji teoretyków symbolizmu na temat roz-
różnienia między symbolem i alegorią, opieram się w niniejszej
pracy na sformułowaniach C. G. Junga. Zgodnie z jego defi-
nicją : „Allegory is a limited kind of symbol reduced to the role
of a pointer designating only one of the many potential series
of dynamie meanings“. C. G. Jung, Symbols of Transformation,
London 1956, s. 23. Przyjmując powyższą podstawę rozróżnie-
Spróbujmy więc odpowiedzieć na pytanie, jaka
była w domniemanej intencji twórcy inrd i w prze-
konaniu jego właściciela symboliczna rola tych
motywów dekoracyjnych. Rozpatrzmy raz jeszcze
pod tym kątem widzenia wszystkie omówione grupy
symboli.
Jaką symboliczną funkcję można przypisać tzw.
wielkim symbolom natury, wyrażającym ideę bytu,
stosunek człowieka do natury, nieskończoność czasu
i przestrzeni, umieszczonym na tak drobnym przed-
miocie osobistego użytku, jakim było puzderko na
lekarstwa — inrd? Odpowiedź wydaje się prosta
w świetle przeprowadzonej wcześniej analizy ikono-
graficznej. Antytetyczne ideowo pary kosmicznych
zwierząt — Smok i Tygrys, Szkarłatny Ptak i Żółw,
Jednorożec i Ryba shachihoko, chropowaty pień
i delikatne kwiaty śliwy, wirujący obwód rozety
i jej nieruchomy środek — używane były w sztuce
Dalekiego Wschodu, jak starano się w uprzednich
rozdziałach wykazać, jako odpowiedniki idei yin
i yang, symbolizowały uzupełnianie się i przenikanie
tych dwóch przeciwstawnych sobie elementów
bytu. W wypadku inrd — przedmiotu, który no-
szono przy sobie — nie tylko uosabiały filozoficzną
koncepcję jedności istniejącej w pozornej dwoistości
bytu, ale konkretyzowały się jak gdyby w magicz-
nym przekazywaniu właścicielowi puzderka har-
monii właściwej bytowi idealnemu, chroniły przed
kataklizmami wynikającymi z naruszenia tej równo-
wagi. Ta interpretacja magicznej — sensu stricto —
funkcji symbolu yin-yang, zdegradowanego ze swej
pozycji czysto intelektualnego pojęcia do roli
talizmanu czy amuletu, znajduje pewną analogię
we wspomnianym przez S. Cammanna zwyczaju
malowania na kalenicach chat w Zachodnich Chi-
nach diagramu yin-yang. Diagram ten nie tylko
wyznaczał metafizyczną oś domu, pojętego jako
wszechświat w mikrokosmosie, ale zarazem zapew-
niał przebywającym pod dachem mieszkańcom
duchową harmonię i opiekę sił wyższych241. Rów-
nież guzy chińskie zdobiono często tym motywem,
nia stwierdzić należy, że w wypadku omówionych motywów
dekoracji inrd mamy do czynienia z symbolami nasyconymi
uczuciowymi i pojęciowymi wartościami. Stała fluktuacja ich
treści, przenoszenie akcentów w zależności od intencji i we-
wnętrznego zapotrzebowania odbiorcy, wielowarstwowość,
lańcuchowość wywoływanych skojarzeń nie pozwalają na za-
szeregowanie tych motywów do rzędu alegorii.
241 Cammann, Substance and Symbol ..., 96.
190