DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Andegaweńskie dary złotnicze z herbami polskimi w kaplicy Węgierskiej w Akwizgranie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20352#0030
rozumienia z r. 1355 miał w razie bezpotomnej
śmierci Kazimierza Wielkiego zostać królem Polski,
a więc interpretacja Karasza byłaby zgodna z tym
faktem. Ponieważ jednak byłby to jedyny wypadek
posłużenia się przez Ludwika Węgierskiego herbem
polskim przed r. 1370, dlatego trzeba chyba dokład-
niej przeanalizować to zagadnienie.
Pierwszym z omawianych przedmiotów jest reli-
kwiarz św. Stefana (wys. 32,5 cm), wykonany z po-
złacanego srebra i ozdobiony emalią (ryc. 1). Składa
się z cylindrycznej puszki z kryształu górskiego osa-
dzonej na sześciobocznym trzonie, wyrastającym
z sześciolistnej stopy. Przykrycie puszki przypomina
spiczasty hełm wieżowy, zwieńczony pierwotnie krzy-
żem podwójnym, czyli herbem królestwa Węgier.
Nodus ma kształt spłaszczonej kuli z sześcioma rom-
bowymi kaboszonami, w których umieszczono lite-
ry składające się na wyraz IHESUS. Stopę zdobią
trzy herby na rombowych tarczach: herb węgierskich
Andegawenów, orzeł polski oraz klejnot Karola Ro-
berta i Ludwika Węgierskiego, przedzielone orna-
mentem roślinnym. Grimme łączył to dzieło z Sied-
miogrodem lub Wiedniem E Kształt relikwiarza zbli-
ża go wyraźnie do relikwiarza z 2 poł. w. XIV w
skarbcu katedry praskiej i do relikwiarza św. Wita
w klasztorze Augustianów w Herrieden w Bawarii,
ufundowanym w r. 1358 przez Karola IV. Oba te
dzieła wykonali złotnicy prascy, co mogłoby sugero-
wać, że relikwiarz św. Stefana powstał także w Pra-
dze 8. Herby na stopie relikwiarza umieszczone są
jednak na tarczach w kształcie rombów, co było bar-
dzo popularnym elementem w sztuce włoskiego Tre-
centa, tak w malarstwie jak i w złotnictwie. Tarcze
takie, zwane scudo a losanga, używane były we Wło-
szech głównie przez wdowy i dziewczęta, stąd druga
ich nazwa — scudo femminile 9. Dlatego wydaje się,
że relikwiarz św. Stefana powstał na terenie Węgier,
gdzie wykonał go miejscowy złotnik, pozostający pod
kiraly Madonna-kepeiról (Archeologiai Ertesito, XX, 1900,
s. 402—404).
7 Grimme, o. c., s. 101.
8 E. Śittler a A. Podlaha, Soupis pamatek histo-
rickych a umeleckych v Krdlovstvi Ćeskem. Kral. h\avn\
mesto Praha: Hradćany, III 1, Pokład Svatovisky, Praha 1903,
s. 93, poz. 86, il. 81. — Ćeske umeni goticke 1350—1420,
red. J. P e ś i n a, Praha 1970, nr kat. 436, il. 150. —
R. Chadraba, Staromestskd mosteckd vez a triumfalni
symbolika v umeni Karla IV, Praha 1971, s. 12, il. 3, 4.
9 V. S p r e t i, Enciclopedia storico-nobiliare Italiana,
I, Milano 1928, s. 17, fig. 15,
wpływem sztuki włoskiej, która dotarła tam dzięki
braciom-złotnikom Piotrowi i Mikołajowi ze Sieny,
pracującym dla potrzeb dworu węgierskiego.
Z trzech wspomnianych obrazów dwa, przedsta-
wiające Matkę Boską z Dzieciątkiem (wymiary:
52,5 cm X 42 cm — ryc. 2, i 58X50 cm — ryc. 3),
należy identyfikować ze słowami duas tabulas cum
cirgento coopertas, wymienionymi w dokumencie
z r. 1367. Trzeci, ukazujący Koronację Matki Bo-
skiej (wymiary: 52X42 cm — ryc. 4), ofiarował do-
piero Władysław II Jagiellończyk H Złotnicza deko-
racja tego obrazu jest jednak identyczna jak dwóch
wspomnianych obrazów Matki Boskiej, wobec czego
nie ulega kwestii, że pochodzi ona z tego samego
czasu. Same obrazy — jak to wynika ze źródeł —
zostały zastąpione w r. 1767 kopiami, które przema-
lowano lub na nowo namalowano w w. XIX n. W li-
teraturze wysuwane jest przypuszczenie, że orygi-
nalne obrazy były dziełem Tomasza z Modeny, a Ko-
ronacja Matki Boskiej przypisywana bywa Cimabu-
e'mu12. Schematy kompozycyjne tych obrazów
wskazują, że były to czternastowieczne dzieła wło-
skie. Przypuszczenie to popiera fakt, że obraz Ko-
ronacji Matki Boskiej określany jest w spisie skarbca
katedry akwizgrańskiej włoską nazwą Maestd della
Vergine i uchodzi za kopię obrazu z Mediolanu 13.
Tła wszystkich obrazów zdobią srebrne blachy z mo-
tywem lilii andegaweńskich wykonanych w niebie-
skiej emalii. Brzegi ujęte są w srebrną, pozłacaną
ramę złożoną z naprzemian ułożonych płytek z mo-
tywami roślinnymi i herbami, na które składają się:
herb królestwa Węgier, herb węgierskich Andega-
wenów, klejnot Karola Roberta i Ludwika Węgier-
skiego oraz orzeł polski, umieszczone na tarczach
rombowych lub ostro zamkniętych. Nimby pokryte
są pozłacanymi blachami i ozdobione drogimi ka-
mieniami.
Taka sama dekoracja złotnicza występuje na obra-
10 K. Faymonville, Das Munster zu Aachen. Die
Kunstdenkmaler der Stadt Aachen (Die Kunstdenkmaler
der Rheinprovinz, X/l, Dusseldorf 1916, s. 246). —■ Grim-
m e, o. c., s. 103.
11 Pór, Nagy Lajos kiraly Madonna-Kepeiról, s. 402—
404. — Grimme, o. c., s. 103 podaje, że zostały one
silnie odnowione w 1 poł. w. XIX, a obraz Koronacji Mat-
ki Boskiej dodatkowo w r. 1871.
12 P ó r, A Karlsteini var..., s. 324. — Bock, o. c.,
s. 115.
13 Bock, o. c., s. 117. — Grimme, o. c., s. 103.
22
śmierci Kazimierza Wielkiego zostać królem Polski,
a więc interpretacja Karasza byłaby zgodna z tym
faktem. Ponieważ jednak byłby to jedyny wypadek
posłużenia się przez Ludwika Węgierskiego herbem
polskim przed r. 1370, dlatego trzeba chyba dokład-
niej przeanalizować to zagadnienie.
Pierwszym z omawianych przedmiotów jest reli-
kwiarz św. Stefana (wys. 32,5 cm), wykonany z po-
złacanego srebra i ozdobiony emalią (ryc. 1). Składa
się z cylindrycznej puszki z kryształu górskiego osa-
dzonej na sześciobocznym trzonie, wyrastającym
z sześciolistnej stopy. Przykrycie puszki przypomina
spiczasty hełm wieżowy, zwieńczony pierwotnie krzy-
żem podwójnym, czyli herbem królestwa Węgier.
Nodus ma kształt spłaszczonej kuli z sześcioma rom-
bowymi kaboszonami, w których umieszczono lite-
ry składające się na wyraz IHESUS. Stopę zdobią
trzy herby na rombowych tarczach: herb węgierskich
Andegawenów, orzeł polski oraz klejnot Karola Ro-
berta i Ludwika Węgierskiego, przedzielone orna-
mentem roślinnym. Grimme łączył to dzieło z Sied-
miogrodem lub Wiedniem E Kształt relikwiarza zbli-
ża go wyraźnie do relikwiarza z 2 poł. w. XIV w
skarbcu katedry praskiej i do relikwiarza św. Wita
w klasztorze Augustianów w Herrieden w Bawarii,
ufundowanym w r. 1358 przez Karola IV. Oba te
dzieła wykonali złotnicy prascy, co mogłoby sugero-
wać, że relikwiarz św. Stefana powstał także w Pra-
dze 8. Herby na stopie relikwiarza umieszczone są
jednak na tarczach w kształcie rombów, co było bar-
dzo popularnym elementem w sztuce włoskiego Tre-
centa, tak w malarstwie jak i w złotnictwie. Tarcze
takie, zwane scudo a losanga, używane były we Wło-
szech głównie przez wdowy i dziewczęta, stąd druga
ich nazwa — scudo femminile 9. Dlatego wydaje się,
że relikwiarz św. Stefana powstał na terenie Węgier,
gdzie wykonał go miejscowy złotnik, pozostający pod
kiraly Madonna-kepeiról (Archeologiai Ertesito, XX, 1900,
s. 402—404).
7 Grimme, o. c., s. 101.
8 E. Śittler a A. Podlaha, Soupis pamatek histo-
rickych a umeleckych v Krdlovstvi Ćeskem. Kral. h\avn\
mesto Praha: Hradćany, III 1, Pokład Svatovisky, Praha 1903,
s. 93, poz. 86, il. 81. — Ćeske umeni goticke 1350—1420,
red. J. P e ś i n a, Praha 1970, nr kat. 436, il. 150. —
R. Chadraba, Staromestskd mosteckd vez a triumfalni
symbolika v umeni Karla IV, Praha 1971, s. 12, il. 3, 4.
9 V. S p r e t i, Enciclopedia storico-nobiliare Italiana,
I, Milano 1928, s. 17, fig. 15,
wpływem sztuki włoskiej, która dotarła tam dzięki
braciom-złotnikom Piotrowi i Mikołajowi ze Sieny,
pracującym dla potrzeb dworu węgierskiego.
Z trzech wspomnianych obrazów dwa, przedsta-
wiające Matkę Boską z Dzieciątkiem (wymiary:
52,5 cm X 42 cm — ryc. 2, i 58X50 cm — ryc. 3),
należy identyfikować ze słowami duas tabulas cum
cirgento coopertas, wymienionymi w dokumencie
z r. 1367. Trzeci, ukazujący Koronację Matki Bo-
skiej (wymiary: 52X42 cm — ryc. 4), ofiarował do-
piero Władysław II Jagiellończyk H Złotnicza deko-
racja tego obrazu jest jednak identyczna jak dwóch
wspomnianych obrazów Matki Boskiej, wobec czego
nie ulega kwestii, że pochodzi ona z tego samego
czasu. Same obrazy — jak to wynika ze źródeł —
zostały zastąpione w r. 1767 kopiami, które przema-
lowano lub na nowo namalowano w w. XIX n. W li-
teraturze wysuwane jest przypuszczenie, że orygi-
nalne obrazy były dziełem Tomasza z Modeny, a Ko-
ronacja Matki Boskiej przypisywana bywa Cimabu-
e'mu12. Schematy kompozycyjne tych obrazów
wskazują, że były to czternastowieczne dzieła wło-
skie. Przypuszczenie to popiera fakt, że obraz Ko-
ronacji Matki Boskiej określany jest w spisie skarbca
katedry akwizgrańskiej włoską nazwą Maestd della
Vergine i uchodzi za kopię obrazu z Mediolanu 13.
Tła wszystkich obrazów zdobią srebrne blachy z mo-
tywem lilii andegaweńskich wykonanych w niebie-
skiej emalii. Brzegi ujęte są w srebrną, pozłacaną
ramę złożoną z naprzemian ułożonych płytek z mo-
tywami roślinnymi i herbami, na które składają się:
herb królestwa Węgier, herb węgierskich Andega-
wenów, klejnot Karola Roberta i Ludwika Węgier-
skiego oraz orzeł polski, umieszczone na tarczach
rombowych lub ostro zamkniętych. Nimby pokryte
są pozłacanymi blachami i ozdobione drogimi ka-
mieniami.
Taka sama dekoracja złotnicza występuje na obra-
10 K. Faymonville, Das Munster zu Aachen. Die
Kunstdenkmaler der Stadt Aachen (Die Kunstdenkmaler
der Rheinprovinz, X/l, Dusseldorf 1916, s. 246). —■ Grim-
m e, o. c., s. 103.
11 Pór, Nagy Lajos kiraly Madonna-Kepeiról, s. 402—
404. — Grimme, o. c., s. 103 podaje, że zostały one
silnie odnowione w 1 poł. w. XIX, a obraz Koronacji Mat-
ki Boskiej dodatkowo w r. 1871.
12 P ó r, A Karlsteini var..., s. 324. — Bock, o. c.,
s. 115.
13 Bock, o. c., s. 117. — Grimme, o. c., s. 103.
22