DOI Artikel:
Śnieżyńska-Stolot, Ewa: Andegaweńskie dary złotnicze z herbami polskimi w kaplicy Węgierskiej w Akwizgranie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20352#0041
technika wykonania, tj. połączenie pozłacanego sre-
bra względnie złota z niebieską emalią, a także do-
środkowa kompozycja. Pola centralne ujęte są w
dziełach akwizgrańskich i klamrze w Ermitażu w
obramienia z napisami, a we wszystkich czterech
klamrach dodatkowo motywami architektonicznymi.
Obok elementów architektonicznych w klamrach
akwizgrańskich i z Curten de Arges występują ele-
menty figuralne oraz heraldyczne i symboliczne.
Istnieją także inne, dalej idące podobieństwa, zwła-
szcza wśród elementów architektonicznych, takie jak
wieże ze spiczastymi hełmami i arkadowe galeryjki
zwieńczone krenelażami. Wymienione dzieła łączy
ponadto niewiarygodna wprost precyzja wykonania
oraz wysoki poziom artystyczny. Można chyba zary-
zykować stwierdzenie, że powstały one w jednym śro-
dowisku artystycznym. Klamry zachowane w Ermita-
żu i Bukareszcie uchodzą za dzieła siedmiogrodzkie
i łączone są z kręgiem Jerzego i Marcina z Cluj 54.
Przy omawianiu klamry z Curtea de Arges zwracano
jednak uwagę na wpływy włoskie i niewątpliwe po-
wiązania z kulturą dworu Andegawenów. Radu T
z Voda Negru, wojewoda wołoski, w którego grobie
znaleziono tę klamrę, był bowiem wasalem Ludwika
Węgierskiego 54 55 56 57. Biorąc pod uwagę powyższe fakty,
należałoby chyba powrócić do hipotezy o siedmio-
grodzkim pochodzeniu klamer akwizgrańskich. Nie
ma jednak powodu, aby łączyć omawiane dzieła
z warsztatem braci z Cluj. Działalność ich przypada
wprawdzie na czas po r. 1370, ale byli oni przede
wszystkim twórcami wielkich metalowych posągów,
natomiast nie wiadomo nic, aby zajmowali się wy-
robem drobnych przedmiotów złotniczych. Dzieła ich
świadczą natomiast niezbicie o wysokim poziomie
artystycznym sztuki siedmiogrodzkiej w 3 ćwierci w.
XIV. Źródła archiwalne przekazały zresztą imiona
złotników siedmiogrodzkich, m. in. Konrada, który
działał na terenie Sibiu i Mikołaja, wzmiankowanego
54 Ł a p k o w s k a j a, o.c., tab. 66. — C h i h a i a, o. c.,
s. 118. — P o p e s c u, o. c., poz. 205.
55 V. Draghice a nu, Carte domneascd din Arges,
Notę istorice si archeologice (Buletinul Comisiunii Monu-
mentelor Istorice, X—XVI, 1917—1923, s. 19, 62).
56 V. R o t h, Geschichte des deutschen Kunstgewer-
bes in Siebenbiirgen, Strassburg 1908, s. 58.
57 R o t h , o. c., 89. — Tenże, Entwicklungsgeschich-
te des A bendmahlskelches in Siebenbiirgen, Beitrdge zur
Kunstgeschichte Siebenbiirgens (Studien zur deutschen Kunst-
geschichte, CLXX, Strassburg 1914, s. 161). Napis na kie-
lichu brzmi: Hilf Got Maria hilf hilf Got.
w r. 1393 w Sighisoarze, chociaż wśród 25 cechów
wymienionych w dokumencie Ludwika Węgierskiego
z r. 1376 brak jest cechu złotników 56. Ważnym argu-
mentem przemawiającym za powstaniem klamer
akwizgrańskich na terenie Siedmiogrodu jest jeszcze
występowanie, obok wzmiankowanych wyżej elemen-
tów włoskich, napisów w języku niemieckim. Zja-
wisko to obserwuje się często w w. XIV, a także
później na terenie Siedmiogrodu, a napis niemiecki
podobnej treści, co na klamrach akwizgrańskich,
umieszczony został na kielichu z połowy w. XIV
w Muzeum Brukenthal w Sibiu 57. Językiem niemiec-
kim posługiwano się także na dworze węgierskim
i nawet na nagrobku króla Ludwika Węgierskiego
w Szekesfehervar umieszczono inskrypcję w tym
właśnie języku 58 *.
Przewaga na klamrach herbów ziem polskich ze-
stawionych z herbem węgierskich Andegawenów oraz
klejnotem Karola Roberta i Ludwika Węgierskiego
każe zastanowić się, kto właściwie był fundatorem
tych dzieł. W tym celu trzeba pokrótce przeanalizo-
wać dzieje ziem, których herby ukazano na klam-
rach.
Ziemię dobrzyńską odzyskał Kazimierz Wielki od
Krzyżaków w r. 1343 na mocy pokoju kaliskiego
i powierzył tam rządy swemu lennikowi Władysła-
wowi dobrzyńskiemu 59. W r. 1370 na mocy testa-
mentu Kazimierza Wielkiego ziemia dobrzyńska
przypadła wnukowi króla, Kazkowi słupskiemu, a w
r. 1378 otrzymał ją z rozkazu Ludwika Węgierskiego
Władysław Opolski60. Sprawa Rusi Halickiej pozo-
staje w ścisłym związku z układem z r. 1339 o suk-
cesji andegaweńskiej w Polsce. Kazimierz Wielki za-
czął tytułować się panem Rusi w r. 1346, a w r.
1350 Ludwik przekazał Kazimierzowi Ruś jako da-
rowiznę w zamian za uznanie siebie lub swego brata
Stefana następcą tronu w Polsce, z zastrzeżeniem pra-
wa wykupu Rusi przez stronę węgierską61. Do r.
53 H ó m a n, o. c., s. 290. — E. Ś n i e ż y ń s k a-S t o-
1 o t, Uwagi na temat nagrobka Ludwika Wielkiego z ba-
zyliki w Szekesfehervar (Biuletyn Historii Sztuki, XXX,
1968, s. 45—51) •—■ napis na nagrobku Ludwika Węgier-
skiego brzmi: In Got.
59 W. H. Gawarecki, Opis topograficzno-historycz-
ny ziemi dobrzyńskiej, Płock 1825, s. 16—20. — J. Dą-
browski, Kazimierz Wielki twórca Korony Królestwa
Polskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 30—31.
00 E. T. B r e i t e r, Władysław, książę Opolski, pan
na Wieluniu, Dobrzyniu i Kujawach, palatyn węgierski
i wielkorządca Polski i Rusi, Lwów 1889, s. 120—122.
61 Dąbrowski, Kazimierz Wielki..., s. 32.
3 — Folia Historiae Artium, t. XI
33
bra względnie złota z niebieską emalią, a także do-
środkowa kompozycja. Pola centralne ujęte są w
dziełach akwizgrańskich i klamrze w Ermitażu w
obramienia z napisami, a we wszystkich czterech
klamrach dodatkowo motywami architektonicznymi.
Obok elementów architektonicznych w klamrach
akwizgrańskich i z Curten de Arges występują ele-
menty figuralne oraz heraldyczne i symboliczne.
Istnieją także inne, dalej idące podobieństwa, zwła-
szcza wśród elementów architektonicznych, takie jak
wieże ze spiczastymi hełmami i arkadowe galeryjki
zwieńczone krenelażami. Wymienione dzieła łączy
ponadto niewiarygodna wprost precyzja wykonania
oraz wysoki poziom artystyczny. Można chyba zary-
zykować stwierdzenie, że powstały one w jednym śro-
dowisku artystycznym. Klamry zachowane w Ermita-
żu i Bukareszcie uchodzą za dzieła siedmiogrodzkie
i łączone są z kręgiem Jerzego i Marcina z Cluj 54.
Przy omawianiu klamry z Curtea de Arges zwracano
jednak uwagę na wpływy włoskie i niewątpliwe po-
wiązania z kulturą dworu Andegawenów. Radu T
z Voda Negru, wojewoda wołoski, w którego grobie
znaleziono tę klamrę, był bowiem wasalem Ludwika
Węgierskiego 54 55 56 57. Biorąc pod uwagę powyższe fakty,
należałoby chyba powrócić do hipotezy o siedmio-
grodzkim pochodzeniu klamer akwizgrańskich. Nie
ma jednak powodu, aby łączyć omawiane dzieła
z warsztatem braci z Cluj. Działalność ich przypada
wprawdzie na czas po r. 1370, ale byli oni przede
wszystkim twórcami wielkich metalowych posągów,
natomiast nie wiadomo nic, aby zajmowali się wy-
robem drobnych przedmiotów złotniczych. Dzieła ich
świadczą natomiast niezbicie o wysokim poziomie
artystycznym sztuki siedmiogrodzkiej w 3 ćwierci w.
XIV. Źródła archiwalne przekazały zresztą imiona
złotników siedmiogrodzkich, m. in. Konrada, który
działał na terenie Sibiu i Mikołaja, wzmiankowanego
54 Ł a p k o w s k a j a, o.c., tab. 66. — C h i h a i a, o. c.,
s. 118. — P o p e s c u, o. c., poz. 205.
55 V. Draghice a nu, Carte domneascd din Arges,
Notę istorice si archeologice (Buletinul Comisiunii Monu-
mentelor Istorice, X—XVI, 1917—1923, s. 19, 62).
56 V. R o t h, Geschichte des deutschen Kunstgewer-
bes in Siebenbiirgen, Strassburg 1908, s. 58.
57 R o t h , o. c., 89. — Tenże, Entwicklungsgeschich-
te des A bendmahlskelches in Siebenbiirgen, Beitrdge zur
Kunstgeschichte Siebenbiirgens (Studien zur deutschen Kunst-
geschichte, CLXX, Strassburg 1914, s. 161). Napis na kie-
lichu brzmi: Hilf Got Maria hilf hilf Got.
w r. 1393 w Sighisoarze, chociaż wśród 25 cechów
wymienionych w dokumencie Ludwika Węgierskiego
z r. 1376 brak jest cechu złotników 56. Ważnym argu-
mentem przemawiającym za powstaniem klamer
akwizgrańskich na terenie Siedmiogrodu jest jeszcze
występowanie, obok wzmiankowanych wyżej elemen-
tów włoskich, napisów w języku niemieckim. Zja-
wisko to obserwuje się często w w. XIV, a także
później na terenie Siedmiogrodu, a napis niemiecki
podobnej treści, co na klamrach akwizgrańskich,
umieszczony został na kielichu z połowy w. XIV
w Muzeum Brukenthal w Sibiu 57. Językiem niemiec-
kim posługiwano się także na dworze węgierskim
i nawet na nagrobku króla Ludwika Węgierskiego
w Szekesfehervar umieszczono inskrypcję w tym
właśnie języku 58 *.
Przewaga na klamrach herbów ziem polskich ze-
stawionych z herbem węgierskich Andegawenów oraz
klejnotem Karola Roberta i Ludwika Węgierskiego
każe zastanowić się, kto właściwie był fundatorem
tych dzieł. W tym celu trzeba pokrótce przeanalizo-
wać dzieje ziem, których herby ukazano na klam-
rach.
Ziemię dobrzyńską odzyskał Kazimierz Wielki od
Krzyżaków w r. 1343 na mocy pokoju kaliskiego
i powierzył tam rządy swemu lennikowi Władysła-
wowi dobrzyńskiemu 59. W r. 1370 na mocy testa-
mentu Kazimierza Wielkiego ziemia dobrzyńska
przypadła wnukowi króla, Kazkowi słupskiemu, a w
r. 1378 otrzymał ją z rozkazu Ludwika Węgierskiego
Władysław Opolski60. Sprawa Rusi Halickiej pozo-
staje w ścisłym związku z układem z r. 1339 o suk-
cesji andegaweńskiej w Polsce. Kazimierz Wielki za-
czął tytułować się panem Rusi w r. 1346, a w r.
1350 Ludwik przekazał Kazimierzowi Ruś jako da-
rowiznę w zamian za uznanie siebie lub swego brata
Stefana następcą tronu w Polsce, z zastrzeżeniem pra-
wa wykupu Rusi przez stronę węgierską61. Do r.
53 H ó m a n, o. c., s. 290. — E. Ś n i e ż y ń s k a-S t o-
1 o t, Uwagi na temat nagrobka Ludwika Wielkiego z ba-
zyliki w Szekesfehervar (Biuletyn Historii Sztuki, XXX,
1968, s. 45—51) •—■ napis na nagrobku Ludwika Węgier-
skiego brzmi: In Got.
59 W. H. Gawarecki, Opis topograficzno-historycz-
ny ziemi dobrzyńskiej, Płock 1825, s. 16—20. — J. Dą-
browski, Kazimierz Wielki twórca Korony Królestwa
Polskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 30—31.
00 E. T. B r e i t e r, Władysław, książę Opolski, pan
na Wieluniu, Dobrzyniu i Kujawach, palatyn węgierski
i wielkorządca Polski i Rusi, Lwów 1889, s. 120—122.
61 Dąbrowski, Kazimierz Wielki..., s. 32.
3 — Folia Historiae Artium, t. XI
33