DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Wstęp do badań nad małopolskim malarstwem tablicowym XV wieku (1420 - 1470)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20352#0046
szczonych na obrazach, ołtarzach i innych zabytkach
z lat 1425—1477. Konstrukcja chronologiczna, zbu-
dowana przy pomocy datowanych dzieł malarstwa
tego czasu, jest konstrukcją spoistą, ale ze względu
na ograniczoną liczbę obiektów zaopatrzonych w
daty jest też konstrukcją pełną luk, jak mocno zbu-
dowane, lecz rzadkie w swej strukturze rusztowanie.
Aby móc się swobodniej po takim rusztowaniu po-
ruszać, można je zagęścić, używając do tego celu
materiału może mniej trwałego, lecz ułatwiającego
dostęp do partii nieobudowanych. Materiałem tym
mogą być np. daty na dziełach, powstałych w in-
nych środowiskach artystycznych, bardziej odległych
niż środowisko śląskie (pod warunkiem, że utwory
te mogą rzutować na czas powstania dzieł malarstwa
małopolskiego), albo daty niektórych wydarzeń z ży-
cia religijnego (pod tym samym warunkiem zacho-
wania związku z artystycznymi zjawiskami epoki).
Zanim zostanie przedstawiona próba uzupełnie-
nia dat stanowiących chronologiczny „szkielet” dla
malarstwa tablicowego w Małopolsce w okresie sty-
lu miękkiego (możliwości takiego uzupełnienia są
jeszcze bardzo ograniczone), a następnie propozy-
cja chronologicznego uporządkowania ważniejszych
dzieł malarstwa — należy scharakteryzować podsta-
wowe zagadnienia i metody badawcze, przy pomocy
których uzyskuje się informacje, pozwalające na do-
konanie takiej próby 2.
I. ROZWÓJ STYLISTYCZNY
Historyk sztuki badający małopolskie malarstwo
tablicowe XV wieku rozporządza dwoma podstawo-
wymi rodzajami źródeł: źródłami archiwalnymi
i źródłami plastycznymi. Dla wczesnego okresu roz-
2 Przed kilku laty ukazała się interesująca z punktu
widzenia zastosowanej metody nowa propozycja datowania
kilkunastu dzieł czeskiego malarstwa tablicowego z lat
1380—1400 (od ołtarza z Trzebonia do obrazu Veraicon
z katedry Św. Wita): J. Peśina, Zur Frage der Chrono-
logie des „Schónen Stils“ in der Tafelmalerei Bóhmens
(Sbornik Prąci Filosoficke Fakulty Brnenske University,
XIX—XX, 1970—-1971, Rada Umenovedna (F) 14—15, s.
167—191). W pracy tej autor posłużył się datami źródło-
wymi, dokonując równocześnie stylistycznej konfrontacji
trzynastu uwzględnionych przez siebie dzieł malarstwa i roz-
patrując je w kontekście innych utworów stylu pięknego.
3 T. Dóbr o w o 1 s k i, Życie, twórczość i znaczenie
społeczne artystów polskich i w Polsce pracujących w okre-
woju malarstwa w Małopolsce pierwsze dostarczają
informacji przede wszystkim o twórcach, ukrywając
ich dzieła, drugie mówią o dziełach, lecz ukrywają
imiona ich twórców. Te dwa rodzaje źródeł, doty-
czące okresu 1400—1460, to jakby dwa równolegle
biegnące tory, które nie łączą się ze sobą; dotąd nie
udało siię bowiem w sposób całkowicie pewny zwią-
zać ani jednego zachowanego malowidła ze znanym
imieniem czynnego w tym czasie malarza. W tej sy-
tuacji badacz źródeł archiwalnych uzyskuje mate-
riały dotyczące przede wszystkim (choć nie wyłącz-
nie) „pogranicza historii, teorii i socjologii” 3. Do ba-
dania zjawisk artystycznych podstawowym źródłem
pozostają (tak jak i w innych wypadkach) zachowa-
ne dzieła sztuki.
Głównym instrumentem badawczym służącym do
odtworzenia drogi rozwojowej malarstwa tablicowe-
go tego czasu jest analiza stylu jako zespołu cech
formalnych 4. Metoda ta przez szczegółowe badania
stylistycznych cech pojedynczych dzieł prowadzi do
wniosków ogólnych, określających etapy- przemian,
tzn. fazy rozwojowe większej grupy obiektów, uja-
wniających cechy wspólne. Zasadą obowiązującą w
badaniach zjawisk stylistycznych jest zasada rozpa-
trywania ich w aspekcie współzależności. Każde zja-
wisko stylistyczne posiada swoje źródło; wykrycie
tego źródła, ustalenie genezy cech stylistycznych na
drodze studiów porównawczych, określenie miejsca
zabytku w większym zespole dzieł pokrewnych
i sprecyzowanie czasu jego powstania należą do pod-
stawowych zadań analizy formalnej.
W oparciu o stylistyczną analizę zachowanych
dzieł (przeprowadzoną bardziej szczegółowo na in-
nym miejscu 5) można wydzielić kilka faz rozwojo-
wych małopolskiego malarstwa tablicowego lat
1420—1470. Początki malarstwa tablicowego na tych
sie późnego gotyku (1440—1520). Z pogranicza historii,
teorii i socjologii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
4 Obok zespołu form o określonych jakościach na po-
jęcie stylu składają się także środki wyrazu, „komunikują-
ce i utrwalające pewne wartości życia religijnego, społecz-
nego i moralnego przez emocjonalną sugestywność form“
(Meyer Schapiro). W omówieniu zagadnień stylistycznych
malarstwa XV wieku nacisk położony będzie przede wszy-
stkim na zespoły cech czysto formalnych.
5 Autor opracowuje na zlecenie Komisji Teorii i Hi-
storii Sztuki Oddziału PAN w Krakowie pełną dokumenta-
cję dzieł małopolskiego malarstwa tablicowego, uwzględnia-
jącą m. in. stylistyczną analizę zachowanych obiektów.
Część pierwsza dokumentacji obejmuje utwory malarstwa
z lat 1420—1470.
38
z lat 1425—1477. Konstrukcja chronologiczna, zbu-
dowana przy pomocy datowanych dzieł malarstwa
tego czasu, jest konstrukcją spoistą, ale ze względu
na ograniczoną liczbę obiektów zaopatrzonych w
daty jest też konstrukcją pełną luk, jak mocno zbu-
dowane, lecz rzadkie w swej strukturze rusztowanie.
Aby móc się swobodniej po takim rusztowaniu po-
ruszać, można je zagęścić, używając do tego celu
materiału może mniej trwałego, lecz ułatwiającego
dostęp do partii nieobudowanych. Materiałem tym
mogą być np. daty na dziełach, powstałych w in-
nych środowiskach artystycznych, bardziej odległych
niż środowisko śląskie (pod warunkiem, że utwory
te mogą rzutować na czas powstania dzieł malarstwa
małopolskiego), albo daty niektórych wydarzeń z ży-
cia religijnego (pod tym samym warunkiem zacho-
wania związku z artystycznymi zjawiskami epoki).
Zanim zostanie przedstawiona próba uzupełnie-
nia dat stanowiących chronologiczny „szkielet” dla
malarstwa tablicowego w Małopolsce w okresie sty-
lu miękkiego (możliwości takiego uzupełnienia są
jeszcze bardzo ograniczone), a następnie propozy-
cja chronologicznego uporządkowania ważniejszych
dzieł malarstwa — należy scharakteryzować podsta-
wowe zagadnienia i metody badawcze, przy pomocy
których uzyskuje się informacje, pozwalające na do-
konanie takiej próby 2.
I. ROZWÓJ STYLISTYCZNY
Historyk sztuki badający małopolskie malarstwo
tablicowe XV wieku rozporządza dwoma podstawo-
wymi rodzajami źródeł: źródłami archiwalnymi
i źródłami plastycznymi. Dla wczesnego okresu roz-
2 Przed kilku laty ukazała się interesująca z punktu
widzenia zastosowanej metody nowa propozycja datowania
kilkunastu dzieł czeskiego malarstwa tablicowego z lat
1380—1400 (od ołtarza z Trzebonia do obrazu Veraicon
z katedry Św. Wita): J. Peśina, Zur Frage der Chrono-
logie des „Schónen Stils“ in der Tafelmalerei Bóhmens
(Sbornik Prąci Filosoficke Fakulty Brnenske University,
XIX—XX, 1970—-1971, Rada Umenovedna (F) 14—15, s.
167—191). W pracy tej autor posłużył się datami źródło-
wymi, dokonując równocześnie stylistycznej konfrontacji
trzynastu uwzględnionych przez siebie dzieł malarstwa i roz-
patrując je w kontekście innych utworów stylu pięknego.
3 T. Dóbr o w o 1 s k i, Życie, twórczość i znaczenie
społeczne artystów polskich i w Polsce pracujących w okre-
woju malarstwa w Małopolsce pierwsze dostarczają
informacji przede wszystkim o twórcach, ukrywając
ich dzieła, drugie mówią o dziełach, lecz ukrywają
imiona ich twórców. Te dwa rodzaje źródeł, doty-
czące okresu 1400—1460, to jakby dwa równolegle
biegnące tory, które nie łączą się ze sobą; dotąd nie
udało siię bowiem w sposób całkowicie pewny zwią-
zać ani jednego zachowanego malowidła ze znanym
imieniem czynnego w tym czasie malarza. W tej sy-
tuacji badacz źródeł archiwalnych uzyskuje mate-
riały dotyczące przede wszystkim (choć nie wyłącz-
nie) „pogranicza historii, teorii i socjologii” 3. Do ba-
dania zjawisk artystycznych podstawowym źródłem
pozostają (tak jak i w innych wypadkach) zachowa-
ne dzieła sztuki.
Głównym instrumentem badawczym służącym do
odtworzenia drogi rozwojowej malarstwa tablicowe-
go tego czasu jest analiza stylu jako zespołu cech
formalnych 4. Metoda ta przez szczegółowe badania
stylistycznych cech pojedynczych dzieł prowadzi do
wniosków ogólnych, określających etapy- przemian,
tzn. fazy rozwojowe większej grupy obiektów, uja-
wniających cechy wspólne. Zasadą obowiązującą w
badaniach zjawisk stylistycznych jest zasada rozpa-
trywania ich w aspekcie współzależności. Każde zja-
wisko stylistyczne posiada swoje źródło; wykrycie
tego źródła, ustalenie genezy cech stylistycznych na
drodze studiów porównawczych, określenie miejsca
zabytku w większym zespole dzieł pokrewnych
i sprecyzowanie czasu jego powstania należą do pod-
stawowych zadań analizy formalnej.
W oparciu o stylistyczną analizę zachowanych
dzieł (przeprowadzoną bardziej szczegółowo na in-
nym miejscu 5) można wydzielić kilka faz rozwojo-
wych małopolskiego malarstwa tablicowego lat
1420—1470. Początki malarstwa tablicowego na tych
sie późnego gotyku (1440—1520). Z pogranicza historii,
teorii i socjologii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
4 Obok zespołu form o określonych jakościach na po-
jęcie stylu składają się także środki wyrazu, „komunikują-
ce i utrwalające pewne wartości życia religijnego, społecz-
nego i moralnego przez emocjonalną sugestywność form“
(Meyer Schapiro). W omówieniu zagadnień stylistycznych
malarstwa XV wieku nacisk położony będzie przede wszy-
stkim na zespoły cech czysto formalnych.
5 Autor opracowuje na zlecenie Komisji Teorii i Hi-
storii Sztuki Oddziału PAN w Krakowie pełną dokumenta-
cję dzieł małopolskiego malarstwa tablicowego, uwzględnia-
jącą m. in. stylistyczną analizę zachowanych obiektów.
Część pierwsza dokumentacji obejmuje utwory malarstwa
z lat 1420—1470.
38