DOI Artikel:
Krakowski, Piotr: Ruiny i groby w sztuce preromantyzmu i romantyzmu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20407#0131
nion — swoista filozofia grobów, głęboka zaduma
nad sensem przemijania, nad zagadką wieczystej
zagłady i wieczystego odradzania się życia” 91. W
twórczości Wasilewskiego zaznaczają się także
koncepcje nihilistyczne, myśli samobójcze, trady-
cyjnie rozumiany motyw vanitas. Podobnie ma
się rzecz w naszej literaturze i poezji w przypad-
ku ruin. I tu zarysowują się dwie interpretacje
tego motywu: historyczno-patriotyczna i religij-
no-refleksyjna. Z tradycyjną interpretacją jako
symbolu vanitas spotykamy się np. w sonetach
Mickiewicza: Bakczysaraj, Ruiny zamku w Ba-
laklawie, czy w Zamku Wilczki Krasińskiego,
gdzie zresztą autor umieszcza jako motto cztero-
wiersz z Bakczysaraju:
Wskróć okien różnobarwnych powoju roślina,
Wydzierając się na głuche ściany i sklepienia,
Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia,
I pisze Baltazara głoskami: „Ruina”92.
Autora Irydiona nazwał Słowacki „poetą ru-
in” (w liście z 1839 ogłoszonym jako wstęp do
Balladyny). Sam zresztą także pogrążał się w
kontemplacji ruin 93.
Groby i ruiny włączyć należy do powszechne-
go w preromantyzmie i romantyzmie kultu pa-
miątek przeszłości. Łączyło się to z powstawa-
niem pierwszych kolekcji muzealnych. Siemień-
ski tak np. pisał na temat kolekcji puławskiej:
„każdy miecz, każda zbroja, każda chorągiew,
każdy klejnot przypominał jakąś wielką postać
historyczną, jakieś zwycięstwo lub fakt znaczący,
i budził w sercu oglądającego te pamiątki uczu-
cie żalu”94 *. Wcześniej w Pismach rozmaitych
Franciszka Dmochowskiego i Dominika Lesiec-
kiego spotykamy się z podobną wypowiedzią9o.
91 Tamże, s. XXXVI.
92 Pisma Z. Krasińskiego, wydania zbiorowe, t. III,
Lwów 1890, s. 227.
93 „Bo ileż to razy patrząc na stary zamek, koro-
nujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, ma-
rzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych mu-
rów nasypię widm. duchów, rycerzy; że odbuduję upa-
dłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych
nocy, a sklepieniom każę powtarzać dawne Sofoklesow-
skie «niiestety»!” — zob. Juliusza Słowackiego myśli o li-
teraturze i sztuce, wybrał, opracował i wstępem opa-
trzył P. Hertz, Warszawa 1959, s. 97.
94 L. S i e m i e ń s k i, Ogrody w historii i poezji —
cyt. za Opackim; o. c.; Opacki omawia szeroko za-
gadnienie „pamiątek” (s. 71 i n.).
9o „Świątynia Sybilla, której słaby tylko rys daje-
my, chowając w sobie świetne pamiątki narodowe oraz
wiele bogatych i ciekawych starożytności, jest bardzo
szanownym i wiele interesującym pomnikiem. Gmach
ten okrągły, postawiony na wyniosłym miejscu, opie-
Interesujące są również uwagi Krasińskiego na
temat pamiątek, przeszłości i przemijania zawar-
te w jego Myślach: „Pamiątki są jedynym rajem
nie do wydarcia człowiekowi. W tern przeszłość
świętą, potężną jest, w tern Boską, że nikt jej
zmienić nie zdoła; prawdziwie każda przeszłość
jest na wieki”. A potem wyraźnie powiada
o czekającej człowieka śmierci: „Już urodził się
proch, już skłębiła się glina, która nas niegdyś
okryje na cmentarzu; już wyrosło drzewo, co nad
grobem naszym cień rzucać będzie, szumieć przy
wietrze jesiennym”96. Jest zawarta w tych My-
ślach jednak i nuta optymizmu. Krasiński mó-
wiąc o smutku, samotności i jesieni, szuka skoja-
rzeń z naturą, przyrodą. Ale równocześnie kon-
statuje, że „wszystko w naturze umiera z in-
stynktem zmartwychwstania”. U Krasińskiego
występuje także patriotyczna interpretacja kraj-
obrazu.
Wielu poetów romantycznych, i to różnej ran-
gi, interpretuje widoki ruin. I tak np. Józef Łap-
siński, mało znany poeta, jeden z pierwszych ro-
mantyków w środowisku krakowskim, poległy w
powstaniu listopadowym, często posługuje się
motywem uanitas, łącząc go z odpowiednimi tre-
ściami patriotycznymi. Wymienić można takie
jego utwory poetyckie, jak Widok po zachodzie
słońca, Melancholia, Mogiła Kościuszki, Wygna-
niec i inne. Temat ruin występuje w wierszach
Ojców, Pieskowa Skała, Łobzów, Czersko. W wier-
szu Groby królów polskich antycypuje tematykę
rozbudowaną potem przez Wasilewskiego, mówiąc
o minionej wspaniałej przeszłości historycznej.
Fragmenty elegii pod tym samym tytułem druko-
wał Jan Kanty Rzesiński w Pszczółce Krakow-
skiej. Akcenty przeszłości i dawnej wspaniałości
rający w koło swe sklepienie i gzymsy na pięknych
ciosanych kolumnach korynckiego porządku uderza w
oczy, a u góry nad drzwiami jego wyryty krótki, lecz
wispaniały napis: «Przeszłość!» znać daje, że ten przy-
bytek wspomnieniom poświęcony. Tu wśród powodzi
wielokrotnych nieszczęść krajowych, które nas długo
obarczały, po wytrwaniu wielu klęsk wojennych, któ-
re burzą i niweczą wszystko, szanowna ręka zebrała
rozrzucone szczątki i zabytki sławy naszego Narodu, aby
Polak na wątłej łódce z powiewną nadziej banderą,
unosząc się po przestrzeni przyszłości, nie tracił męstwa,
a pokrzepiony widokiem chwały, przywodząc sobie na
pamięć wielkie i chlubne czyny, przez które dawni
Bohaterowie uświetnili sławę Narodową, i onęż do naj-
wyższego wynieśli szczytu, stając się godnym tych wiel-
kich szczątków, sposobił się iść wskazaną od nich ścież-
ką cnoty Narodowej, i duszy nie dawał rozpaczy” —
Pisma rozmaite F. Dmochowskiego i D. Lesieckiego,
Warszawa 1821, s. 228—229.
96 Pisma Z. Krasińskiego... t. III. s. 155,
123
nad sensem przemijania, nad zagadką wieczystej
zagłady i wieczystego odradzania się życia” 91. W
twórczości Wasilewskiego zaznaczają się także
koncepcje nihilistyczne, myśli samobójcze, trady-
cyjnie rozumiany motyw vanitas. Podobnie ma
się rzecz w naszej literaturze i poezji w przypad-
ku ruin. I tu zarysowują się dwie interpretacje
tego motywu: historyczno-patriotyczna i religij-
no-refleksyjna. Z tradycyjną interpretacją jako
symbolu vanitas spotykamy się np. w sonetach
Mickiewicza: Bakczysaraj, Ruiny zamku w Ba-
laklawie, czy w Zamku Wilczki Krasińskiego,
gdzie zresztą autor umieszcza jako motto cztero-
wiersz z Bakczysaraju:
Wskróć okien różnobarwnych powoju roślina,
Wydzierając się na głuche ściany i sklepienia,
Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia,
I pisze Baltazara głoskami: „Ruina”92.
Autora Irydiona nazwał Słowacki „poetą ru-
in” (w liście z 1839 ogłoszonym jako wstęp do
Balladyny). Sam zresztą także pogrążał się w
kontemplacji ruin 93.
Groby i ruiny włączyć należy do powszechne-
go w preromantyzmie i romantyzmie kultu pa-
miątek przeszłości. Łączyło się to z powstawa-
niem pierwszych kolekcji muzealnych. Siemień-
ski tak np. pisał na temat kolekcji puławskiej:
„każdy miecz, każda zbroja, każda chorągiew,
każdy klejnot przypominał jakąś wielką postać
historyczną, jakieś zwycięstwo lub fakt znaczący,
i budził w sercu oglądającego te pamiątki uczu-
cie żalu”94 *. Wcześniej w Pismach rozmaitych
Franciszka Dmochowskiego i Dominika Lesiec-
kiego spotykamy się z podobną wypowiedzią9o.
91 Tamże, s. XXXVI.
92 Pisma Z. Krasińskiego, wydania zbiorowe, t. III,
Lwów 1890, s. 227.
93 „Bo ileż to razy patrząc na stary zamek, koro-
nujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, ma-
rzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych mu-
rów nasypię widm. duchów, rycerzy; że odbuduję upa-
dłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych
nocy, a sklepieniom każę powtarzać dawne Sofoklesow-
skie «niiestety»!” — zob. Juliusza Słowackiego myśli o li-
teraturze i sztuce, wybrał, opracował i wstępem opa-
trzył P. Hertz, Warszawa 1959, s. 97.
94 L. S i e m i e ń s k i, Ogrody w historii i poezji —
cyt. za Opackim; o. c.; Opacki omawia szeroko za-
gadnienie „pamiątek” (s. 71 i n.).
9o „Świątynia Sybilla, której słaby tylko rys daje-
my, chowając w sobie świetne pamiątki narodowe oraz
wiele bogatych i ciekawych starożytności, jest bardzo
szanownym i wiele interesującym pomnikiem. Gmach
ten okrągły, postawiony na wyniosłym miejscu, opie-
Interesujące są również uwagi Krasińskiego na
temat pamiątek, przeszłości i przemijania zawar-
te w jego Myślach: „Pamiątki są jedynym rajem
nie do wydarcia człowiekowi. W tern przeszłość
świętą, potężną jest, w tern Boską, że nikt jej
zmienić nie zdoła; prawdziwie każda przeszłość
jest na wieki”. A potem wyraźnie powiada
o czekającej człowieka śmierci: „Już urodził się
proch, już skłębiła się glina, która nas niegdyś
okryje na cmentarzu; już wyrosło drzewo, co nad
grobem naszym cień rzucać będzie, szumieć przy
wietrze jesiennym”96. Jest zawarta w tych My-
ślach jednak i nuta optymizmu. Krasiński mó-
wiąc o smutku, samotności i jesieni, szuka skoja-
rzeń z naturą, przyrodą. Ale równocześnie kon-
statuje, że „wszystko w naturze umiera z in-
stynktem zmartwychwstania”. U Krasińskiego
występuje także patriotyczna interpretacja kraj-
obrazu.
Wielu poetów romantycznych, i to różnej ran-
gi, interpretuje widoki ruin. I tak np. Józef Łap-
siński, mało znany poeta, jeden z pierwszych ro-
mantyków w środowisku krakowskim, poległy w
powstaniu listopadowym, często posługuje się
motywem uanitas, łącząc go z odpowiednimi tre-
ściami patriotycznymi. Wymienić można takie
jego utwory poetyckie, jak Widok po zachodzie
słońca, Melancholia, Mogiła Kościuszki, Wygna-
niec i inne. Temat ruin występuje w wierszach
Ojców, Pieskowa Skała, Łobzów, Czersko. W wier-
szu Groby królów polskich antycypuje tematykę
rozbudowaną potem przez Wasilewskiego, mówiąc
o minionej wspaniałej przeszłości historycznej.
Fragmenty elegii pod tym samym tytułem druko-
wał Jan Kanty Rzesiński w Pszczółce Krakow-
skiej. Akcenty przeszłości i dawnej wspaniałości
rający w koło swe sklepienie i gzymsy na pięknych
ciosanych kolumnach korynckiego porządku uderza w
oczy, a u góry nad drzwiami jego wyryty krótki, lecz
wispaniały napis: «Przeszłość!» znać daje, że ten przy-
bytek wspomnieniom poświęcony. Tu wśród powodzi
wielokrotnych nieszczęść krajowych, które nas długo
obarczały, po wytrwaniu wielu klęsk wojennych, któ-
re burzą i niweczą wszystko, szanowna ręka zebrała
rozrzucone szczątki i zabytki sławy naszego Narodu, aby
Polak na wątłej łódce z powiewną nadziej banderą,
unosząc się po przestrzeni przyszłości, nie tracił męstwa,
a pokrzepiony widokiem chwały, przywodząc sobie na
pamięć wielkie i chlubne czyny, przez które dawni
Bohaterowie uświetnili sławę Narodową, i onęż do naj-
wyższego wynieśli szczytu, stając się godnym tych wiel-
kich szczątków, sposobił się iść wskazaną od nich ścież-
ką cnoty Narodowej, i duszy nie dawał rozpaczy” —
Pisma rozmaite F. Dmochowskiego i D. Lesieckiego,
Warszawa 1821, s. 228—229.
96 Pisma Z. Krasińskiego... t. III. s. 155,
123