DOI Artikel:
Kalinowska, Janina: Akwizgran: Przyczynek do poznania pierwotnego programu ikonograficznego dekoracji mozaikowej kaplicy pałacowej Karola Wielkiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20403#0021
II
Elementem wielkiej wagi była dekoracja mo-
numentalna każdej świątyni, przekazywano w
niej bowiem w obrazach ogółowi kleru i wier-
nych idee religijne największej wagi. Jeżeli w
Akwizgranie naśladowano dekorację lateraneń-
ską, jaki zatem zestaw tematów występował w
rzymskiej „,Mater Eodlesdae”?
Zgodnie z moją teoretyczną rekonstrukcją pier-
wotnego programu dekoracji mozaikowej — zre-
alizowanej już zapewne na początku w. IV w
rzymskiej katedrze, a odtworzonej w oparciu o
wezwanie, egzegezę, liturgię i dekoracje innych
świątyń, pełniących także funkcje katedry i no-
szących to samo co katedra rzymska wezwanie —
można przyjąć, że w Basilioa Conisfańtiniana wy-
stępowały następujące tematy:
Na tęczy, w sferze niebios — temat Secundus
Adven|tus, zapewne według Apokalipsy św. Jana
48 Czy stało się tak dlatego, że Mater Ecclesiae była
w stanie daleko posuniętego zniszczenia i wymagała
gruntownej odnowy? Cizy raczej dlatego, że już wówczas
rozpoczął Leon Wielki walkę z nadmiernym kultem
władcy, z jego teokratyczną ideologią? Mozaiką w Tricli-
nium (z przedstawieniem dwóch Triad: Chrystusa, św.
Piotra i Konstantyna oraz św. Piotra, Leona III i Ka-
rola) przypomniał ów papież cesarzowi, że — Chrystus
to prawdziwy Salwator Munidd. Zadaniem cesarza, wład-
cy Imperium rzymskiego, jest bronić wiary i chrześci-
jaństwa oraz pomnażać jego chwałę. Głową Kościoła
jest nie cesarz, lecz następca św. Piotra. Obu cesa-
rzom — wschodniemu i zachodniemu — oddawano wów-
czas także w kościołach niemal boską cześć, przewyż-
szającą nieraz objawami zewnętrznymi kult składany
Bogu. Karol Wielki siedział wysoko, w sanktuarium Sal-
watora w zachodnim arcatuum opus świątyni, patrząc
z góry na kler i wiernych. Zasiadał na tronie w capella
regalis, a opromieniało go światło umieszczonego z tyłu
okna, na tle którego królował jak Chrystus w Majestacie.
Otoczony był „chórami anielskimi” (scholae cantorum),
śpiewającymi wraz z ludem Laudes Regiae. Oddawanie
władcy tak wielkiej czci w świątyniach budziło sprzeciw
duchowieństwa, przede wszystkim katedralnego, związa-
nego z Rzymem, co z kolei sprawiło zapewne, jak za-
uważył Smith, że zaczęto unikać wezwania Salwatora
(Smith, o.c., s. 741—96).
49 W kościołach dedykowanych Salwatorowi wyobra-
żano w sanktuariach sceny: Przemierzenia i Powtórnego
Przyjścia. Tak było w Neapolu, w S. Apollinare Nuovo (?)
w Rawennie, w Parenzo, w Classe na Synaju, w SS.
Nereo ed Aehilleo i w S. Zeno w Rzymie. Być może
■wszystkie te kościoły nosiły pierwotnie wezwanie Salwa-
tora (Kalinowska, o.c.).
50 Ikonograficzny typ tematu Concordia Veteriis et
Novi Testament! obrazowany postaciami obu Zakonów
wywodzi się z opisanego przez synoptyków jedynego
spotkania na górze Tabor przedstawicieli Starego i No-
(4, 2—5, 10). U szczytu luku siedział na tronie
Chrystus i z obu Jego stron stało lub przyklę-
kało siedmiu aniołów z kandelabrami w rękach.
Tron okalała zapewne manldoinla>, składająca się
z kilku (pięciu?) barwnych kręgów. Poniżej dwu-
dziestu czterech starców oddawało swe korony
Salwatorowi. W apsydzie — zgodnie z wezwa-
niem — było zapewne wyobrażone Przemienie-
nie Pańskie na górze Tabor49. Na obu ścianach
nawy głównej rozmieszczono przedstawienia te-
matu Concordia Veteris et Novi Testamenti: po-
nad kolumnadą — typologicznie zestawiono sce-
ny obu Testamentów, a między oknami nawy —
postaci Starego i Nowego Prawa 50.
Zestaw tych trzech ważnych tematów -— Se-
cundus Adventus, Przemienienie, Concordia —
powtarzanych przez wieki w wielu kościołach
noszących wezwanie Salwatora, nazwałam „Pro-
gramem Salwatora” 51. Realizowano go w deko-
racjach przede wszystkim katedr i w tych ko-
wego Prawa: Mojżesza i Eliasza z Chrystusem i Jego
trzema uczniami: Piotrem, Jakubem i Jainem. Postacie
obu Zakonów przedstawiano często wraz z scenami obu
Testamentów typologicznie sobie przeciwstawionymi. O-
znaczaly one, zgodnie z egzegezą Przemienienia — zgod-
ność Starego i Nowego Prawa (Orygenes, Jan Chryzo-
stom Proclus i Leon W.). W Przemienionym Chrystusie
wiidziano Salwatora, mającego powrócić na ziemię na
Sąd, wobec czego postacie patriarchów, proroków, apo-
stołów, ewangelistów i świętych reprezentowanych na
górze Tabor przez pięciu świadków teofanii zyskały —
zgodnie z komentarzem Euzebiusza z Cezarei (M i g n e,
PG, Series graeca, XXIV,,, sap. 550) — aabatnwienie
eschatologiczne, stanowili oni bowiem orszak przycho-
dzącego na Sąd Zbawiciela (S. Apollinare Nuovo, Synaj).
Byli oni również, zgodnie z egzegezą, symbolem Kościo-
ła i jego konsekwentnej realizacji dzieła zbawienia, sym-
bolem jedności świętych pism obu Zakonów. Bazylikę
laterańską (d wiele innych) zwano „Nowym Synajem”:
„Aula Dei similis Sinai...” brzmiał początek inskrypcji
widniejącej może do końca w. XIII w jej apsydzie. Con-
cordia biblijna wpłynęła na powstanie „świeckiej”, zna-
nej z Akwizgranu, gdzie aulę królewską w pałacu ozdo-
biono personifikacjami siedmiu sztuk wyzwolonych, na-
wiązując do symbolizujących siedem darów Ducha Sw.
poistaci siedmiu aniołów z kandelabrami w rękach, wy-
obrażonych w kaplicy. W bardziej czystej poistaci wystą-
piła Concordia „świecka” w Ingelheim, gdzie w aula re-
gla przeciwstawiono władcom pogańskim i ich czynom
słynnych władców chrześcijańskich i wielkie wydarzenia
z ich panowania.
51 Trzy (lub dwa) te tematy w ramach „Programu
Salwatora” występowały w 1. tysiącleciu w wielu kościo-
łach. Odtworzyć je można w Neapolu, iw Clialsse, w Paren-
zo,, na Synaju, w Rzymie i(w SS. Nereo ed Achilleo i w
S. Zeno), a także w Akwizgranie. Mogły być na Taborze,
w Euldzie,, w Centułi, w Hildesheim i in. Istnieją podsta-
wy, by tematami tymi rekonstruować brakujące przedsta-
wienia w dekoracji kościołów, które noszą, bądź nosiły,
17
Elementem wielkiej wagi była dekoracja mo-
numentalna każdej świątyni, przekazywano w
niej bowiem w obrazach ogółowi kleru i wier-
nych idee religijne największej wagi. Jeżeli w
Akwizgranie naśladowano dekorację lateraneń-
ską, jaki zatem zestaw tematów występował w
rzymskiej „,Mater Eodlesdae”?
Zgodnie z moją teoretyczną rekonstrukcją pier-
wotnego programu dekoracji mozaikowej — zre-
alizowanej już zapewne na początku w. IV w
rzymskiej katedrze, a odtworzonej w oparciu o
wezwanie, egzegezę, liturgię i dekoracje innych
świątyń, pełniących także funkcje katedry i no-
szących to samo co katedra rzymska wezwanie —
można przyjąć, że w Basilioa Conisfańtiniana wy-
stępowały następujące tematy:
Na tęczy, w sferze niebios — temat Secundus
Adven|tus, zapewne według Apokalipsy św. Jana
48 Czy stało się tak dlatego, że Mater Ecclesiae była
w stanie daleko posuniętego zniszczenia i wymagała
gruntownej odnowy? Cizy raczej dlatego, że już wówczas
rozpoczął Leon Wielki walkę z nadmiernym kultem
władcy, z jego teokratyczną ideologią? Mozaiką w Tricli-
nium (z przedstawieniem dwóch Triad: Chrystusa, św.
Piotra i Konstantyna oraz św. Piotra, Leona III i Ka-
rola) przypomniał ów papież cesarzowi, że — Chrystus
to prawdziwy Salwator Munidd. Zadaniem cesarza, wład-
cy Imperium rzymskiego, jest bronić wiary i chrześci-
jaństwa oraz pomnażać jego chwałę. Głową Kościoła
jest nie cesarz, lecz następca św. Piotra. Obu cesa-
rzom — wschodniemu i zachodniemu — oddawano wów-
czas także w kościołach niemal boską cześć, przewyż-
szającą nieraz objawami zewnętrznymi kult składany
Bogu. Karol Wielki siedział wysoko, w sanktuarium Sal-
watora w zachodnim arcatuum opus świątyni, patrząc
z góry na kler i wiernych. Zasiadał na tronie w capella
regalis, a opromieniało go światło umieszczonego z tyłu
okna, na tle którego królował jak Chrystus w Majestacie.
Otoczony był „chórami anielskimi” (scholae cantorum),
śpiewającymi wraz z ludem Laudes Regiae. Oddawanie
władcy tak wielkiej czci w świątyniach budziło sprzeciw
duchowieństwa, przede wszystkim katedralnego, związa-
nego z Rzymem, co z kolei sprawiło zapewne, jak za-
uważył Smith, że zaczęto unikać wezwania Salwatora
(Smith, o.c., s. 741—96).
49 W kościołach dedykowanych Salwatorowi wyobra-
żano w sanktuariach sceny: Przemierzenia i Powtórnego
Przyjścia. Tak było w Neapolu, w S. Apollinare Nuovo (?)
w Rawennie, w Parenzo, w Classe na Synaju, w SS.
Nereo ed Aehilleo i w S. Zeno w Rzymie. Być może
■wszystkie te kościoły nosiły pierwotnie wezwanie Salwa-
tora (Kalinowska, o.c.).
50 Ikonograficzny typ tematu Concordia Veteriis et
Novi Testament! obrazowany postaciami obu Zakonów
wywodzi się z opisanego przez synoptyków jedynego
spotkania na górze Tabor przedstawicieli Starego i No-
(4, 2—5, 10). U szczytu luku siedział na tronie
Chrystus i z obu Jego stron stało lub przyklę-
kało siedmiu aniołów z kandelabrami w rękach.
Tron okalała zapewne manldoinla>, składająca się
z kilku (pięciu?) barwnych kręgów. Poniżej dwu-
dziestu czterech starców oddawało swe korony
Salwatorowi. W apsydzie — zgodnie z wezwa-
niem — było zapewne wyobrażone Przemienie-
nie Pańskie na górze Tabor49. Na obu ścianach
nawy głównej rozmieszczono przedstawienia te-
matu Concordia Veteris et Novi Testamenti: po-
nad kolumnadą — typologicznie zestawiono sce-
ny obu Testamentów, a między oknami nawy —
postaci Starego i Nowego Prawa 50.
Zestaw tych trzech ważnych tematów -— Se-
cundus Adventus, Przemienienie, Concordia —
powtarzanych przez wieki w wielu kościołach
noszących wezwanie Salwatora, nazwałam „Pro-
gramem Salwatora” 51. Realizowano go w deko-
racjach przede wszystkim katedr i w tych ko-
wego Prawa: Mojżesza i Eliasza z Chrystusem i Jego
trzema uczniami: Piotrem, Jakubem i Jainem. Postacie
obu Zakonów przedstawiano często wraz z scenami obu
Testamentów typologicznie sobie przeciwstawionymi. O-
znaczaly one, zgodnie z egzegezą Przemienienia — zgod-
ność Starego i Nowego Prawa (Orygenes, Jan Chryzo-
stom Proclus i Leon W.). W Przemienionym Chrystusie
wiidziano Salwatora, mającego powrócić na ziemię na
Sąd, wobec czego postacie patriarchów, proroków, apo-
stołów, ewangelistów i świętych reprezentowanych na
górze Tabor przez pięciu świadków teofanii zyskały —
zgodnie z komentarzem Euzebiusza z Cezarei (M i g n e,
PG, Series graeca, XXIV,,, sap. 550) — aabatnwienie
eschatologiczne, stanowili oni bowiem orszak przycho-
dzącego na Sąd Zbawiciela (S. Apollinare Nuovo, Synaj).
Byli oni również, zgodnie z egzegezą, symbolem Kościo-
ła i jego konsekwentnej realizacji dzieła zbawienia, sym-
bolem jedności świętych pism obu Zakonów. Bazylikę
laterańską (d wiele innych) zwano „Nowym Synajem”:
„Aula Dei similis Sinai...” brzmiał początek inskrypcji
widniejącej może do końca w. XIII w jej apsydzie. Con-
cordia biblijna wpłynęła na powstanie „świeckiej”, zna-
nej z Akwizgranu, gdzie aulę królewską w pałacu ozdo-
biono personifikacjami siedmiu sztuk wyzwolonych, na-
wiązując do symbolizujących siedem darów Ducha Sw.
poistaci siedmiu aniołów z kandelabrami w rękach, wy-
obrażonych w kaplicy. W bardziej czystej poistaci wystą-
piła Concordia „świecka” w Ingelheim, gdzie w aula re-
gla przeciwstawiono władcom pogańskim i ich czynom
słynnych władców chrześcijańskich i wielkie wydarzenia
z ich panowania.
51 Trzy (lub dwa) te tematy w ramach „Programu
Salwatora” występowały w 1. tysiącleciu w wielu kościo-
łach. Odtworzyć je można w Neapolu, iw Clialsse, w Paren-
zo,, na Synaju, w Rzymie i(w SS. Nereo ed Achilleo i w
S. Zeno), a także w Akwizgranie. Mogły być na Taborze,
w Euldzie,, w Centułi, w Hildesheim i in. Istnieją podsta-
wy, by tematami tymi rekonstruować brakujące przedsta-
wienia w dekoracji kościołów, które noszą, bądź nosiły,
17