DOI Artikel:
Pencakowski, Paweł: Kamienny krucyfiks Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20540#0061
umfalnych 30. Wydaje się, że szukając źródła tego
typu układu, należy sięgnąć do sztuki starochrześ-
cijańskiej.
Chrystus na krzyżu w układzie „T" występuje
po raz pierwszy na północnowłoskiej płytce z ko-
ści słoniowej z lat 420—430 w Londynie (ryc. 3) B1.
Ukazano tu żywego Chrystusa na krzyżu, prze-
ciwstawionego widniejącemu obok, martwemu, po-
wieszonemu Judaszowi. Nagie, atletyczne, frontal-
nie ukazane ciało jest wyprostowane, a nie za-
wieszone. Ujęcie w formie ,,T", brak śladów mę-
ki oraz ożywiana, choć pełna spokoju twarz wy-
rażają tryumf Ukrzyżowanego nad śmiercią, w
której władzy na zawsze pozostaje Judasz.
Ten typ Chrystusa tryumfującego występuje
w malarstwie miniaturowym i ściennym pierw-
szego tysiąclecia, np. w kodeksie Rabuli z r. 586 32
czy w malowidle w kościele S. Maria Antiąua w
Rzymie z lat 741—752 53. Spotykamy je w minia-
turach i płaskorzeźbach z kości słoniowej z okre-
su karolińskiego Renovatio Imperii. W wielu przy-
3. Północnowłoska płyitka z kości słoniowej, ok. 420—430
(wg Schiller)
padkach Chrystus bywa ubrany w długą szatę
(colobium). Także w najstarszej znanej ikonie
przedstawiającej Ukrzyżowanie, powstałej w w.
VII/VIII, zachowanej w klasztorze Św. Katarzy-
ny na Synaju, zastosowano układ ,,T" 34.
Ważniejsze dla naszych rozważań znaczenie ma
istnienie szeregu pełnoplastycznych monumental-
nych krucyfiksów przedromańskich i romańskich,
które przedstawiają ciało żywego Chrystusa w ty-
pie ,,T". Możemy tu zaliczyć słynny krucyfiks
biskupa Bernwarda w Ringelheim, powstały oko-
ło r. 1000 5S, brązowy krucyfiks w Minden, dato-
wany na lata około 1080 36, potężny rozmiarami
krucyfiks w Altenstadt koło Schongau w Bawarii
z pierwszej ćwierci XII w.37, dwunastowieczny
obiekt w Klóden nad Elsterą i wiele innych58.
Można także przytoczyć kilka przykładów z Włoch,
jak krucyfiks w Muzeum Piersanti w Matelica
(prowincja Macerata), powstały ok. 1150, i współ-
czesny mu obiekt w kościele N. P. Maryi w Mi-
rabello Eclano koło Avelino39. Do tego typu za-
liczyć wypadnie sławny krucyfiks typu VdJto San-
to i powiązany z nim przez wspólny pierwowzór
zabytek w Brunświku 60 oraz inne. Wspólną ce-
chą omawianych wyżej przedstawień jest m. in.
to, że nogi Chrystusa przybite są do belki osobno
dwoma gwoździami.
Najstarszym iznanym krucyfiskem, w którym
przedstawiono Ukrzyżowanego przybitego do krzy-
ża trzema gwoździami (nogi przeszyte jednym
gwoździem), jest drewniany krucyfiks w For-
stenried koło Monachium, wykonany zapewne w
latach 1180—1200 61. To pierwsze tego rodzaju uję-
cie należy również do typu „T" — tryumfalne-
go. Chrystus jest wyprostowany, na głowie nosi
koronę królewską, oczy ma otwarte. Znajdujemy
tu w pewnym stopniu typologiczny poprzednik
krucyfiksu krakowskiego (ryc. 4).
Motyw nóg Jezusa przebitych jednym gwoź-
dziem, wypierai w XIII wieku poprzedni sche-
50 Za udostępnienie mi odnośnego fragmentu będącej
w druku pracy pt. Dzieła Stwosza w Polsce dziękuję p.
doc. J. Gadomskiemu.
51 G. Schiller, Ikonographie der Christlichen
Kunst, t. II, Kassel, 1968, s. 101, il. 323.
52 Datowanie wg: Schiller, o.c, s. 272.
53 Datowanie wg: J. Beckwith, Early Christian
and Byzantine Art, Harmondsworth 1970, il. 133.
54 K. W e i t z m a n, The Monastery oj Saint Cathe-
rine at Mount Sinai. The Icons. Vol. I, VI—X c, Prin-
ceton 1976, s. 57—68, il. XXIII. Purpurowe colobium zo-
stało, jak sądzi autor, domalowane inieco później.
55 Na temat tego obiektu, mającego istotne znaczenie
dla sztuki średniowiecznej, istnieje obszerna literatura.
Z nowszych opracowań wymienić można R. H a m m a n-
-M ac Lean, Ein ottonisches Kruzi}ix (Zeitschrift ftir
Kunatwiiissenschaft, VI, 1952), s. 1,15—136. E. Pattis,
E. Syndicus (Christus Dominator. Vorgotische Gross-
kreutze, Innsbruck 1964, s. 23) twierdzą, że gdyby nie
półotwarte, skrzywione usta i wyraz twarzy, wskazujący
na ból i rezygnację, na krzyżu wisiałby Król i Zbawca.
56 Pattis, Syndicus, o.c, s. 55, il. 19 i 20 (tu
literatura).
57 P a 11 i s, Syndicus, o.c, s. 2O0—203, il. 94 i 95
(tu literatura). Wysokość ciała Chrystusa wynosi 323 cm.
58 G. W. V o r b r o d t, Der Kruzifixus von Klóden
58
typu układu, należy sięgnąć do sztuki starochrześ-
cijańskiej.
Chrystus na krzyżu w układzie „T" występuje
po raz pierwszy na północnowłoskiej płytce z ko-
ści słoniowej z lat 420—430 w Londynie (ryc. 3) B1.
Ukazano tu żywego Chrystusa na krzyżu, prze-
ciwstawionego widniejącemu obok, martwemu, po-
wieszonemu Judaszowi. Nagie, atletyczne, frontal-
nie ukazane ciało jest wyprostowane, a nie za-
wieszone. Ujęcie w formie ,,T", brak śladów mę-
ki oraz ożywiana, choć pełna spokoju twarz wy-
rażają tryumf Ukrzyżowanego nad śmiercią, w
której władzy na zawsze pozostaje Judasz.
Ten typ Chrystusa tryumfującego występuje
w malarstwie miniaturowym i ściennym pierw-
szego tysiąclecia, np. w kodeksie Rabuli z r. 586 32
czy w malowidle w kościele S. Maria Antiąua w
Rzymie z lat 741—752 53. Spotykamy je w minia-
turach i płaskorzeźbach z kości słoniowej z okre-
su karolińskiego Renovatio Imperii. W wielu przy-
3. Północnowłoska płyitka z kości słoniowej, ok. 420—430
(wg Schiller)
padkach Chrystus bywa ubrany w długą szatę
(colobium). Także w najstarszej znanej ikonie
przedstawiającej Ukrzyżowanie, powstałej w w.
VII/VIII, zachowanej w klasztorze Św. Katarzy-
ny na Synaju, zastosowano układ ,,T" 34.
Ważniejsze dla naszych rozważań znaczenie ma
istnienie szeregu pełnoplastycznych monumental-
nych krucyfiksów przedromańskich i romańskich,
które przedstawiają ciało żywego Chrystusa w ty-
pie ,,T". Możemy tu zaliczyć słynny krucyfiks
biskupa Bernwarda w Ringelheim, powstały oko-
ło r. 1000 5S, brązowy krucyfiks w Minden, dato-
wany na lata około 1080 36, potężny rozmiarami
krucyfiks w Altenstadt koło Schongau w Bawarii
z pierwszej ćwierci XII w.37, dwunastowieczny
obiekt w Klóden nad Elsterą i wiele innych58.
Można także przytoczyć kilka przykładów z Włoch,
jak krucyfiks w Muzeum Piersanti w Matelica
(prowincja Macerata), powstały ok. 1150, i współ-
czesny mu obiekt w kościele N. P. Maryi w Mi-
rabello Eclano koło Avelino39. Do tego typu za-
liczyć wypadnie sławny krucyfiks typu VdJto San-
to i powiązany z nim przez wspólny pierwowzór
zabytek w Brunświku 60 oraz inne. Wspólną ce-
chą omawianych wyżej przedstawień jest m. in.
to, że nogi Chrystusa przybite są do belki osobno
dwoma gwoździami.
Najstarszym iznanym krucyfiskem, w którym
przedstawiono Ukrzyżowanego przybitego do krzy-
ża trzema gwoździami (nogi przeszyte jednym
gwoździem), jest drewniany krucyfiks w For-
stenried koło Monachium, wykonany zapewne w
latach 1180—1200 61. To pierwsze tego rodzaju uję-
cie należy również do typu „T" — tryumfalne-
go. Chrystus jest wyprostowany, na głowie nosi
koronę królewską, oczy ma otwarte. Znajdujemy
tu w pewnym stopniu typologiczny poprzednik
krucyfiksu krakowskiego (ryc. 4).
Motyw nóg Jezusa przebitych jednym gwoź-
dziem, wypierai w XIII wieku poprzedni sche-
50 Za udostępnienie mi odnośnego fragmentu będącej
w druku pracy pt. Dzieła Stwosza w Polsce dziękuję p.
doc. J. Gadomskiemu.
51 G. Schiller, Ikonographie der Christlichen
Kunst, t. II, Kassel, 1968, s. 101, il. 323.
52 Datowanie wg: Schiller, o.c, s. 272.
53 Datowanie wg: J. Beckwith, Early Christian
and Byzantine Art, Harmondsworth 1970, il. 133.
54 K. W e i t z m a n, The Monastery oj Saint Cathe-
rine at Mount Sinai. The Icons. Vol. I, VI—X c, Prin-
ceton 1976, s. 57—68, il. XXIII. Purpurowe colobium zo-
stało, jak sądzi autor, domalowane inieco później.
55 Na temat tego obiektu, mającego istotne znaczenie
dla sztuki średniowiecznej, istnieje obszerna literatura.
Z nowszych opracowań wymienić można R. H a m m a n-
-M ac Lean, Ein ottonisches Kruzi}ix (Zeitschrift ftir
Kunatwiiissenschaft, VI, 1952), s. 1,15—136. E. Pattis,
E. Syndicus (Christus Dominator. Vorgotische Gross-
kreutze, Innsbruck 1964, s. 23) twierdzą, że gdyby nie
półotwarte, skrzywione usta i wyraz twarzy, wskazujący
na ból i rezygnację, na krzyżu wisiałby Król i Zbawca.
56 Pattis, Syndicus, o.c, s. 55, il. 19 i 20 (tu
literatura).
57 P a 11 i s, Syndicus, o.c, s. 2O0—203, il. 94 i 95
(tu literatura). Wysokość ciała Chrystusa wynosi 323 cm.
58 G. W. V o r b r o d t, Der Kruzifixus von Klóden
58