DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0040
pełnioną wicią roślinną, jesit sklepione i wsparte
na kolumnach, między którymi rozwieszono dra-
perie, wnętrze. Na długiej ławie, zajmującej całą
szerokość obrazu, zasiada pośrodku Zofia z naj-
młodszą córką na kolanach, po bokach siedzą dwie
pozostałe, zróżnicowane wzrostem: po lewej więk-
sza, po prawej mniejsza. Wszystkie mają na gło-
wach pojedyncze korony, a w dłoniach trzymają
miecze i banderole (poza św. Zofią) z nieczytelny-
mi już dziś napisami.
Motyw wspólnej ławy powraca na silnie zni-
szczonym malowidle, stanowiącym część polichro-
mii wnętrza drewnianego kościoła p.w. Wniebo-
wzięcia NPMarii i św. Michała Archanioła w Ha-
czowie, wykonanej w r. 1494 (ryc. 13)21. Tym ra-
zem głowę Zofii wieńczą trzy korony, a po pra-
wej (pierwotnie zapewne i po lewej) zarysowuje
się na zewnątrz nimbu para „dodatkowych” ko-
ron. Matka, siedząc pośrodku ławy, obejmuje klę-
czącą na pierwszym planie najmłodszą z córek,
po prawej siedzi kolejna córka w koronie na gło-
wie (analogiczna postać po lewej nie jest zacho-
wana). Spod złożonych modlitewnie dłoni córek
rozwijają się banderole z nieczytelnymi, minusku-
łowymi napisami zawierającymi zapewne ich i-
miona.
Kolejny przykład tej samej grupy to przedsta-
wienie na półkolistym zwieńczeniu nastawy ołta-
rzowej z Szerzyn (Muzeum Diecezjalne w Tarno-
wie), łączone autorsko z anonimowym Mistrzem
21 J. i S. Gadomscy, Odkrycie polichromii w ko-
ściele parafialnym w Haczowie (Biuletyn Historii Sztuki,
R. XIX, z. 2i, 1957), s. 187, il. 4; J. Gadomski, Do
Redakcji Biuletynu Historii Sztuki (Biuletyn Historii
Sztuki, R. XX, z. 3/4, 1958), s. 387; Kornecki i Mał-
kiewiczówna, o.c., s. 56, 196 (tamże starsza literatu-
ra dat. całości polichromii); KZSP, t. XIII: Województwo
rzeszowskie, pod red. E. S n i e ż y ń s k i e j-S t o 1 ot i
F. Stoi o ta, z. 2: Powiat brzozowski. Inwentaryzację
przeprowadzili M. Kornecki i J. Samek, Warsza-
wa 1974, s. 47.
22 M. Kornecki i M. Majka, Obraz „Wiecze-
rzy Pańskiej” z Gromnika (Biuletyn Historii Sztuki, R.
XXXII, z. 1, 1970), s. 59, 61, il. 21 na s. 64. — Zwieńcze-
nie ołtarza z Szerzyn włączył do oeuvre Mistrza Tryp-
tyku z Wójtowej M. Walicki, Mistrz jodłowego ko-
ścioła (Polska Sztuka Ludowa, R. XVII, z. 1, 1963), s.
8, przedruk w: Tenże, Złoty widnokrąg, Warszawa 1965,
s. 165.
23 Obecna „predella” ołtarza św. Katarzyny z oko-
ło lat 1460—1470 była pierwotnie samodzielną nastawą
powstałą w początku w. XV. Przedstawienie św. Zofii
namalowano na silnie zniszczonej scenie pierwotnej, za-
pewne w związku z wtórnym użyciem nastawy przez
autora ołtarza świętokaitarzyńskiego, zob. Csanky, o.c.,
s. 7—9, 48—49, il. 1; O. Schiirer u. E. Wie.se, Deu-
tsche Kunst in der Zips, Briinn—Wien—Leipzig [1938],
s. 92; R a d o c s a y, A kbzepkori [...] tablakepei, s. 372;
Tryptyku z Wójtowej i datowane na czas około
r. 1525 (ryc. 12)2?. Tu Zofia, udostojniona tylko
jedną koroną, zasiada na ławie z najmłodszą, dźwi-
gającą miecz, córką na kolanach. Lewą rękę kła-
dzie na ramieniu kolejnej córki, która z wyraź-
nym trudem ciągnie oburącz wielki ruszt, pod-
czas gdy pierwsza z córek siedzi na ziemi po le-
wej, wsparta na piecu.
Ostatni, znany mi wariant należący do typu
II prezentuje malowidło w lewej części tzw. pre-
delli ołtarza św. Katarzyny w kościele Sw. Ja-
kuba w Lewoczy, powstałe około lat 1460—
-—1470 21 22 23. Na tle krajobrazu zasiada pośrodku św.
Zofia w tiarze na głowie, a przed nią stoją trzy
córki w pojedynczych koronach, z nieczytelnymi
na dostępnej mi reprodukcji atrybu/tami (miecze?).
Zbliżona wersja, lecz z Zofia noszącą pojedynczą
koronę, pojawia się na awersie jednej z kwater
skrzydeł ołtarzowych z Wilkowiska (Muzeum Die-
cezjalne w Tarnowie) z 2. ćwierci w. XVI24.
Typ III tworzą przedstawienia św. Zofii sto-
jącej na drugim planie, w większym lub mniej-
szym stopniu górującej nad również stojącymi
przed nią córkami. Na interesującym nas obsza-
rze najwcześniej typ ten występuje w części
środkowej tryptyku z ok. r. 1460 pochodzącego
z nieznanej miejscowości w Małopolsce (Muzeum
Narodowe w Warszawie)25. Przeprowadzona o-
statnio konserwacja ujawniła, iż głowę św. Zo-
fii nakrywają trzy korony, którym towarzyszą
A. S t a n g e, Deutsche Malerei der Gotik, Bd. XI: Oster-
reich und der ostdeutsche Siedlungsraum von Danzig
bis Siebenbiirgen in der Zeit von 1400 bis 1500, Miin-
chen—Berlin 1961, s. 149; J. B a k o ś, Strr.ctura a gene-
za predely oltara sv. Katariny v kostele sv. Jakuba v
Levoci (Sborinlk Prac! Filosoficke Fakulty Brnenske Uni-
versity 16, 1972), s. 73. Za wskazanie mi na tę ostatnią
publikację dziękuję doc. Jerzemu Gadomskiemu; G 1 a t z,
o. c., s. 116.
24 Święta siedzi ina ławie i naucza z książki swe cór-
ki, z których dwie stoją, a jedna klęczy; por. L. L e-
p s z y, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie (Teka Grona
Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. II, 1906), kat. 46
s. 329. — Sw. Zofia, siedząca na ławie i obejmująca
stojące przed nią córki, pojawia się też na obrazie o
nieznanym mi miejscu przechowywania, powstałym w
2. połowie w. XVI(?) i silnie przemalowanym lub bę-
dącym późną kopią szesinastowiecznego oryginału. Za
wiadomość o tym dziele i udostępnienie mi fotografii
dziękuję drowi Marianowi Korneckiemu. Ta sama wer-
sja występuje też na namalowanym na desce obrazie
w ołtarzu głównym kaplicy w Ratajach koło Wąchocka,
opublikowanym przez A. Bastrzykowskiego, Za-
bytki kościelnego budownictwa drzewnego w Diecezji
Sandomierskiej, Kraków 1930, s. 125, fig. 127 na s.
128 — z datowaniem na 1. połowę w. XVIII. Nie jest
wykluczone, że i tu pod przemalowaniem kryje się star-
szy oryginał.
36
na kolumnach, między którymi rozwieszono dra-
perie, wnętrze. Na długiej ławie, zajmującej całą
szerokość obrazu, zasiada pośrodku Zofia z naj-
młodszą córką na kolanach, po bokach siedzą dwie
pozostałe, zróżnicowane wzrostem: po lewej więk-
sza, po prawej mniejsza. Wszystkie mają na gło-
wach pojedyncze korony, a w dłoniach trzymają
miecze i banderole (poza św. Zofią) z nieczytelny-
mi już dziś napisami.
Motyw wspólnej ławy powraca na silnie zni-
szczonym malowidle, stanowiącym część polichro-
mii wnętrza drewnianego kościoła p.w. Wniebo-
wzięcia NPMarii i św. Michała Archanioła w Ha-
czowie, wykonanej w r. 1494 (ryc. 13)21. Tym ra-
zem głowę Zofii wieńczą trzy korony, a po pra-
wej (pierwotnie zapewne i po lewej) zarysowuje
się na zewnątrz nimbu para „dodatkowych” ko-
ron. Matka, siedząc pośrodku ławy, obejmuje klę-
czącą na pierwszym planie najmłodszą z córek,
po prawej siedzi kolejna córka w koronie na gło-
wie (analogiczna postać po lewej nie jest zacho-
wana). Spod złożonych modlitewnie dłoni córek
rozwijają się banderole z nieczytelnymi, minusku-
łowymi napisami zawierającymi zapewne ich i-
miona.
Kolejny przykład tej samej grupy to przedsta-
wienie na półkolistym zwieńczeniu nastawy ołta-
rzowej z Szerzyn (Muzeum Diecezjalne w Tarno-
wie), łączone autorsko z anonimowym Mistrzem
21 J. i S. Gadomscy, Odkrycie polichromii w ko-
ściele parafialnym w Haczowie (Biuletyn Historii Sztuki,
R. XIX, z. 2i, 1957), s. 187, il. 4; J. Gadomski, Do
Redakcji Biuletynu Historii Sztuki (Biuletyn Historii
Sztuki, R. XX, z. 3/4, 1958), s. 387; Kornecki i Mał-
kiewiczówna, o.c., s. 56, 196 (tamże starsza literatu-
ra dat. całości polichromii); KZSP, t. XIII: Województwo
rzeszowskie, pod red. E. S n i e ż y ń s k i e j-S t o 1 ot i
F. Stoi o ta, z. 2: Powiat brzozowski. Inwentaryzację
przeprowadzili M. Kornecki i J. Samek, Warsza-
wa 1974, s. 47.
22 M. Kornecki i M. Majka, Obraz „Wiecze-
rzy Pańskiej” z Gromnika (Biuletyn Historii Sztuki, R.
XXXII, z. 1, 1970), s. 59, 61, il. 21 na s. 64. — Zwieńcze-
nie ołtarza z Szerzyn włączył do oeuvre Mistrza Tryp-
tyku z Wójtowej M. Walicki, Mistrz jodłowego ko-
ścioła (Polska Sztuka Ludowa, R. XVII, z. 1, 1963), s.
8, przedruk w: Tenże, Złoty widnokrąg, Warszawa 1965,
s. 165.
23 Obecna „predella” ołtarza św. Katarzyny z oko-
ło lat 1460—1470 była pierwotnie samodzielną nastawą
powstałą w początku w. XV. Przedstawienie św. Zofii
namalowano na silnie zniszczonej scenie pierwotnej, za-
pewne w związku z wtórnym użyciem nastawy przez
autora ołtarza świętokaitarzyńskiego, zob. Csanky, o.c.,
s. 7—9, 48—49, il. 1; O. Schiirer u. E. Wie.se, Deu-
tsche Kunst in der Zips, Briinn—Wien—Leipzig [1938],
s. 92; R a d o c s a y, A kbzepkori [...] tablakepei, s. 372;
Tryptyku z Wójtowej i datowane na czas około
r. 1525 (ryc. 12)2?. Tu Zofia, udostojniona tylko
jedną koroną, zasiada na ławie z najmłodszą, dźwi-
gającą miecz, córką na kolanach. Lewą rękę kła-
dzie na ramieniu kolejnej córki, która z wyraź-
nym trudem ciągnie oburącz wielki ruszt, pod-
czas gdy pierwsza z córek siedzi na ziemi po le-
wej, wsparta na piecu.
Ostatni, znany mi wariant należący do typu
II prezentuje malowidło w lewej części tzw. pre-
delli ołtarza św. Katarzyny w kościele Sw. Ja-
kuba w Lewoczy, powstałe około lat 1460—
-—1470 21 22 23. Na tle krajobrazu zasiada pośrodku św.
Zofia w tiarze na głowie, a przed nią stoją trzy
córki w pojedynczych koronach, z nieczytelnymi
na dostępnej mi reprodukcji atrybu/tami (miecze?).
Zbliżona wersja, lecz z Zofia noszącą pojedynczą
koronę, pojawia się na awersie jednej z kwater
skrzydeł ołtarzowych z Wilkowiska (Muzeum Die-
cezjalne w Tarnowie) z 2. ćwierci w. XVI24.
Typ III tworzą przedstawienia św. Zofii sto-
jącej na drugim planie, w większym lub mniej-
szym stopniu górującej nad również stojącymi
przed nią córkami. Na interesującym nas obsza-
rze najwcześniej typ ten występuje w części
środkowej tryptyku z ok. r. 1460 pochodzącego
z nieznanej miejscowości w Małopolsce (Muzeum
Narodowe w Warszawie)25. Przeprowadzona o-
statnio konserwacja ujawniła, iż głowę św. Zo-
fii nakrywają trzy korony, którym towarzyszą
A. S t a n g e, Deutsche Malerei der Gotik, Bd. XI: Oster-
reich und der ostdeutsche Siedlungsraum von Danzig
bis Siebenbiirgen in der Zeit von 1400 bis 1500, Miin-
chen—Berlin 1961, s. 149; J. B a k o ś, Strr.ctura a gene-
za predely oltara sv. Katariny v kostele sv. Jakuba v
Levoci (Sborinlk Prac! Filosoficke Fakulty Brnenske Uni-
versity 16, 1972), s. 73. Za wskazanie mi na tę ostatnią
publikację dziękuję doc. Jerzemu Gadomskiemu; G 1 a t z,
o. c., s. 116.
24 Święta siedzi ina ławie i naucza z książki swe cór-
ki, z których dwie stoją, a jedna klęczy; por. L. L e-
p s z y, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie (Teka Grona
Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. II, 1906), kat. 46
s. 329. — Sw. Zofia, siedząca na ławie i obejmująca
stojące przed nią córki, pojawia się też na obrazie o
nieznanym mi miejscu przechowywania, powstałym w
2. połowie w. XVI(?) i silnie przemalowanym lub bę-
dącym późną kopią szesinastowiecznego oryginału. Za
wiadomość o tym dziele i udostępnienie mi fotografii
dziękuję drowi Marianowi Korneckiemu. Ta sama wer-
sja występuje też na namalowanym na desce obrazie
w ołtarzu głównym kaplicy w Ratajach koło Wąchocka,
opublikowanym przez A. Bastrzykowskiego, Za-
bytki kościelnego budownictwa drzewnego w Diecezji
Sandomierskiej, Kraków 1930, s. 125, fig. 127 na s.
128 — z datowaniem na 1. połowę w. XVIII. Nie jest
wykluczone, że i tu pod przemalowaniem kryje się star-
szy oryginał.
36