DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0041
zawieszone nieco skośnie na zewnątrz nimbu dwie
pary „dodatkowe” (rye. 14). Wielka postać Zofii
dzierży w prawej (dłoni smukłe berło, lewą doty-
ka korony stojącej przed nią najmłodszej córki,
trzymającej piec. Również ukoronowane i nieco
zróżnicowanie wzrostem pozostałe córki stoją po
bokach: ta po lewej z mieczem w dłoni, po pra-
wej — z rusztem rytym w tle i zawieszonym na
zgiętej w łokciu ręce.
Zindywidualizowane, lecz zmienione w ukła-
dzie (piec — miecz — ruszt) atrybuty córek po-
jawiają się też na kwaterze z Korzennej (Muzeum
Narodowe w Krakowie) z około lat 1460—1470 25 26,
ustępując natomiast wyłącznie mieczom na przed-
stawieniu św. Zofii z córkami na awersie kwa-
tery z około r. 1480, łączonej z autorstwem Jana
Wielkiego (ryc. 15; Muzeum UniW'ersytetu Ja-
giellońskiego w Krakowie)27. Nowością jest tu
dodatkowy atrybut środkowej córki — róża. Ta
powraca na obrazie powstałym w ostatnim dwu-
dziestoleciu w. XV, przechowywanym w kościele
w Moszczenicy Niżnej i stanowiącym wyraźne,
choć tylko częściowe odwrócenie kompozycji kra-
kowskiej (ryc. 16)28. O ile w dwu pierwszych,
wyżej wymienionych przykładach, Zofia nosi tyl-
ko pojedynczą koronę, w Moszczenicy występują
w tle, po bokach jej głowy, dwie dodatkowe tria-
dy, zanikające z kolei na należącej do tego samego
ciągu przekształceń małopolskiej kwaterze ze
schyłku w. XV (ryc. 17; Muzeum Narodowe w
25 T. Dobrzeniecki, Malarstwo tablicowe. Ka-
talog zbiorów. Muzeum Narodowe w Warszawie. Gale-
ria Sztuki Średniowiecznej, I, Warsizawa 1972, kat. 18
s. 59—60, ,il. (tamże omówienie starszej literatury); P o-
lak-Trajdos, Twórczość..., s. 128—130, il. 93, oraz
Gadomski, Gotyckie malarstwo..., s. 41, łączą po-
wstanie tryptyku z Małopolską.
28 F. Kopera i J. Kwiatkowski, Obrazy pol-
skiego pochodzenia w Muzeum Narodowym w Krako-
wie. Wiek XIV—XVI, Kraków 1929, s. 30, poz. 17. Pro-
weniencja i datowanie według karty inwentarzowej Dzia-
łu I — Polska Sztuka Cechowa.
27 E s i r e i c h e r, o.c., s. 124 ryc. 51; M. Walic-
ki, Malarstwo polskie XV wieku, Biblioteka Zakładu
Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki War-
szawskiej, t. VIII, Warszawa 1938, s. 107, ryc. 79; T. Do-
browolski, Zycie, twórczość i znaczenie społeczne
artystów polskich i w Polsce pracujących w okresie pó-
źnego gotyku (1440—1520). Z pogranicza historii, teorii
i socjologii, Wrocław 1965, s. 100, zaliczył kwaterę do
dzieł Jana Wielkiego; Tenże, Ze studiów nad ikono-
grafią patrona rycerstwa (Folia Historiae Artium, t. IX,
1913), s. 57—59, ryc. 8 i 11; J. Gadomski, Gotyckie
rnalarstwo tablicowe Małopolski 1460—1500, Warszawa
1988, s. 148, il. 113.
23 Z protokołów posiedzeń Grona (Teka Grona Kon-
serwatorów Galicji Zachodniej, t. I, 1900), s. 369; KZSP,
Warszawie)29. Wyraźnie górująca nad córkami —
jak na tryptyku warszawskim — Zofia powraca
natomiast na jednej z kwater tryptyku z r. 1477
w kościele w Więcławicach (ryc. 18), powstałego
w warsztacie Jana Wielkiego30, oraz na pocho-
dzącym z Łososiny (Muzeum Diecezjalne w Tar-
nowie) obrazie ze schyłku w. XV (ryc. 19)31 *.
Na awersie jednej ,z kwater lewego skrzydła
tryptyku Zaśnięcia Matki Boskiej w katedrze
(pierwotnie kościele parafialnym) p.w. Św. Elżbie-
ty w Koszycach, z około r. 1470—'1480, ustawiona
ściśle frontalnie św. Zofia nosi na głowie znaną
nam już ze Spiskiej Kapituły (ryc. 9), lecz tu wy-
stępującą wcześniej koronę „siedmiokrotną”, a
rozłożonymi szeroko rękoma obejmuje córki trzy-
mające miecze i banderole z nieczytelnymi na
dostępnej mi reprodukcji napisami33. Motyw sie-
dmiokrotnej korony powraca też na spiskiej rzeź-
bie z lat dziewięćdziesiątych w. XV (Słowacka
Galeria Narodowa w Bratysławie), pochodzącej
z części środkowej nastawy ołtarzowej (ryc. 20) 33.
Tu trzymane w prawych rękach atrybuty córek
nie zachowały się, jedynie środkowa prezentuje
w lewej ręce otwartą książkę.
Powstałe w ciągu pierwszego czterdziestolecia
w. XVI podobnie ściśle symetryczne przedstawie-
nia z ustawioną frontalnie św. Zofią — na awer-
sie jednego ze skrzydeł ołtarzowych z nieznanej
miejscowości w Małopolsce (dawniej Muzeum
Diecezjalne w Tarnowie, dzisiaj w kościele w
t. I: Województwo krakowskie, pod red. J. Szabłow-
skiego, z. 10: Powiat nowosądecki, oprać. A. Misiąg-
-Bocheńska, Warszawa 1951, s. 16; Gadomski,
Gotyckie malarstwo {...] 1460—1500, s. 171, il. 204. —
Doktorowi Marianowi Korneckiemu dziękuję za udostęp-
nienie fotografii obrazu.
29 Dobrzeniecki, o. c., kat. 19 s. 61, il. (tamże
omówienie starszej literatury); Gębarowicz, o.c., s.
53, ryc. 44.
'° Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk..., s. 315—
—316 (tamże starsza literatura), il. 93; Gadomski,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, s. 146—447, il. 108 —
łączy tryptyk z warsztatem Jana Wielkiego.
31 Walicki, Malarstwo polskie XV wieku, ryc. 80
na s. 108.
!! Radocsay, A kózepkori [...] tdblakepei, s.
34£ł—343 (tamże starsza literatura), il. CXXI.
33 V a c u 1 i k, Goticke umenie..., s. 369, il. 176 (dat.
ostatnie trzydziestolecie w. XV); Tenże, Dawna sztu-
ka..., il. 40—42 (dat. ok. 1480—1490); Glatz, o.c., kat.
47 s. 115—117, il. 47 na s. 340 (dat. lata dziewięćdzie-
siąte w. XV). — Koronę siedmiokrotną nosi też św. Zo-
fia obejmująca córki (ich atrybuty, od lewej: miecz —
książka — miecz i książka) na kwaterze awersu pra-
wego skrzydła tryptyku z miejscowości Paludzka (Sło-
wacka Galeria Narodowa w Bratysławie) z około lat
1510—1520, zob. B i a t h o v a, o.c., s. 198—199, il. 141,
37
pary „dodatkowe” (rye. 14). Wielka postać Zofii
dzierży w prawej (dłoni smukłe berło, lewą doty-
ka korony stojącej przed nią najmłodszej córki,
trzymającej piec. Również ukoronowane i nieco
zróżnicowanie wzrostem pozostałe córki stoją po
bokach: ta po lewej z mieczem w dłoni, po pra-
wej — z rusztem rytym w tle i zawieszonym na
zgiętej w łokciu ręce.
Zindywidualizowane, lecz zmienione w ukła-
dzie (piec — miecz — ruszt) atrybuty córek po-
jawiają się też na kwaterze z Korzennej (Muzeum
Narodowe w Krakowie) z około lat 1460—1470 25 26,
ustępując natomiast wyłącznie mieczom na przed-
stawieniu św. Zofii z córkami na awersie kwa-
tery z około r. 1480, łączonej z autorstwem Jana
Wielkiego (ryc. 15; Muzeum UniW'ersytetu Ja-
giellońskiego w Krakowie)27. Nowością jest tu
dodatkowy atrybut środkowej córki — róża. Ta
powraca na obrazie powstałym w ostatnim dwu-
dziestoleciu w. XV, przechowywanym w kościele
w Moszczenicy Niżnej i stanowiącym wyraźne,
choć tylko częściowe odwrócenie kompozycji kra-
kowskiej (ryc. 16)28. O ile w dwu pierwszych,
wyżej wymienionych przykładach, Zofia nosi tyl-
ko pojedynczą koronę, w Moszczenicy występują
w tle, po bokach jej głowy, dwie dodatkowe tria-
dy, zanikające z kolei na należącej do tego samego
ciągu przekształceń małopolskiej kwaterze ze
schyłku w. XV (ryc. 17; Muzeum Narodowe w
25 T. Dobrzeniecki, Malarstwo tablicowe. Ka-
talog zbiorów. Muzeum Narodowe w Warszawie. Gale-
ria Sztuki Średniowiecznej, I, Warsizawa 1972, kat. 18
s. 59—60, ,il. (tamże omówienie starszej literatury); P o-
lak-Trajdos, Twórczość..., s. 128—130, il. 93, oraz
Gadomski, Gotyckie malarstwo..., s. 41, łączą po-
wstanie tryptyku z Małopolską.
28 F. Kopera i J. Kwiatkowski, Obrazy pol-
skiego pochodzenia w Muzeum Narodowym w Krako-
wie. Wiek XIV—XVI, Kraków 1929, s. 30, poz. 17. Pro-
weniencja i datowanie według karty inwentarzowej Dzia-
łu I — Polska Sztuka Cechowa.
27 E s i r e i c h e r, o.c., s. 124 ryc. 51; M. Walic-
ki, Malarstwo polskie XV wieku, Biblioteka Zakładu
Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki War-
szawskiej, t. VIII, Warszawa 1938, s. 107, ryc. 79; T. Do-
browolski, Zycie, twórczość i znaczenie społeczne
artystów polskich i w Polsce pracujących w okresie pó-
źnego gotyku (1440—1520). Z pogranicza historii, teorii
i socjologii, Wrocław 1965, s. 100, zaliczył kwaterę do
dzieł Jana Wielkiego; Tenże, Ze studiów nad ikono-
grafią patrona rycerstwa (Folia Historiae Artium, t. IX,
1913), s. 57—59, ryc. 8 i 11; J. Gadomski, Gotyckie
rnalarstwo tablicowe Małopolski 1460—1500, Warszawa
1988, s. 148, il. 113.
23 Z protokołów posiedzeń Grona (Teka Grona Kon-
serwatorów Galicji Zachodniej, t. I, 1900), s. 369; KZSP,
Warszawie)29. Wyraźnie górująca nad córkami —
jak na tryptyku warszawskim — Zofia powraca
natomiast na jednej z kwater tryptyku z r. 1477
w kościele w Więcławicach (ryc. 18), powstałego
w warsztacie Jana Wielkiego30, oraz na pocho-
dzącym z Łososiny (Muzeum Diecezjalne w Tar-
nowie) obrazie ze schyłku w. XV (ryc. 19)31 *.
Na awersie jednej ,z kwater lewego skrzydła
tryptyku Zaśnięcia Matki Boskiej w katedrze
(pierwotnie kościele parafialnym) p.w. Św. Elżbie-
ty w Koszycach, z około r. 1470—'1480, ustawiona
ściśle frontalnie św. Zofia nosi na głowie znaną
nam już ze Spiskiej Kapituły (ryc. 9), lecz tu wy-
stępującą wcześniej koronę „siedmiokrotną”, a
rozłożonymi szeroko rękoma obejmuje córki trzy-
mające miecze i banderole z nieczytelnymi na
dostępnej mi reprodukcji napisami33. Motyw sie-
dmiokrotnej korony powraca też na spiskiej rzeź-
bie z lat dziewięćdziesiątych w. XV (Słowacka
Galeria Narodowa w Bratysławie), pochodzącej
z części środkowej nastawy ołtarzowej (ryc. 20) 33.
Tu trzymane w prawych rękach atrybuty córek
nie zachowały się, jedynie środkowa prezentuje
w lewej ręce otwartą książkę.
Powstałe w ciągu pierwszego czterdziestolecia
w. XVI podobnie ściśle symetryczne przedstawie-
nia z ustawioną frontalnie św. Zofią — na awer-
sie jednego ze skrzydeł ołtarzowych z nieznanej
miejscowości w Małopolsce (dawniej Muzeum
Diecezjalne w Tarnowie, dzisiaj w kościele w
t. I: Województwo krakowskie, pod red. J. Szabłow-
skiego, z. 10: Powiat nowosądecki, oprać. A. Misiąg-
-Bocheńska, Warszawa 1951, s. 16; Gadomski,
Gotyckie malarstwo {...] 1460—1500, s. 171, il. 204. —
Doktorowi Marianowi Korneckiemu dziękuję za udostęp-
nienie fotografii obrazu.
29 Dobrzeniecki, o. c., kat. 19 s. 61, il. (tamże
omówienie starszej literatury); Gębarowicz, o.c., s.
53, ryc. 44.
'° Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk..., s. 315—
—316 (tamże starsza literatura), il. 93; Gadomski,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, s. 146—447, il. 108 —
łączy tryptyk z warsztatem Jana Wielkiego.
31 Walicki, Malarstwo polskie XV wieku, ryc. 80
na s. 108.
!! Radocsay, A kózepkori [...] tdblakepei, s.
34£ł—343 (tamże starsza literatura), il. CXXI.
33 V a c u 1 i k, Goticke umenie..., s. 369, il. 176 (dat.
ostatnie trzydziestolecie w. XV); Tenże, Dawna sztu-
ka..., il. 40—42 (dat. ok. 1480—1490); Glatz, o.c., kat.
47 s. 115—117, il. 47 na s. 340 (dat. lata dziewięćdzie-
siąte w. XV). — Koronę siedmiokrotną nosi też św. Zo-
fia obejmująca córki (ich atrybuty, od lewej: miecz —
książka — miecz i książka) na kwaterze awersu pra-
wego skrzydła tryptyku z miejscowości Paludzka (Sło-
wacka Galeria Narodowa w Bratysławie) z około lat
1510—1520, zob. B i a t h o v a, o.c., s. 198—199, il. 141,
37