DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0046
go czytelnika odsyłam do Aneksu (zob. niżej, s.
65—68) zawierającego bardziej szczegółowy, choć
nadal fragmentaryczny — bo oparty na wyrywko-
wej kwerendzie i tym samym nie dający wła-
ściwego poglądu na temat „geografii kultu” —
wykaz małopolskich patrociniów św. Zofii; wyko-
rzystane w nim przekazy archiwalne to przede
wszystkim akta wizytacji kościelnych z czasów
kardynała Jerzego Radziwiłła (1591—1600) oraz
biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego (1606—
—1616), stąd średniowieczne pochodzenie wielu
kaplic czy ailtarii oraz ich wezwań jest wpraw-
dzie niemal pewne, jednakże nadal hipotetycz-
ne 47. Tu przypomnę tylko niektóre z nich.
Najstarszy znany mi przekaz dotyczący kultu
św. Zofii na obszarze Małopolski łączy się z Lub-
linem. W r. 1406 Piotr Wysz biskup krakowski
oraz Jakub biskup wileński nadali odpusty kapli-
cy p.w. Sw. Zofii na przedmieściu lubelskim, iden-
tycznej z erygowanym przez Wysza a uposażo-
nym przez miejscowych rajców w r. 1396 kościo-
łem p.w. NPMarii i św. Barbary; przed r. 1406
doszło w nim zatem do ufundowania altarii św.
Zofii. Po wzniesieniu na miejscu kaplicy kościoła
klasztornego Brygidek, z fundacji Władysława
Jagiełły (w latach 1412—1426), wezwanie śś. Zo-
47 Wszystkie powoływane niżej akta wizytacji bisku-
pich przechowywane są w Archiwum Kurii Metropoli-
talnej w Krakowie. Przy cytowaniu ograniczono się do
podania sygnatury oraz daty spisania tekstu dotyczące-
go danej miejscowości, stąd różnice dat w ramach te-
go samego woluminu.
48 J. A. Wadowski, Kościoły lubelskie na pod-
stawie źródeł archiwalnych, Kraków 1907, s. 407—'410,
429, 430.
49 Przed r. 1481 altarię przeniesiono do kaplicy man-
sjonarskiej. W r. 1436 erygowano w katedrze ołtarz p.w.
Ofiarowania NPMarii, śś. Michała :i Aniołów, Anny i
Zofii, a przed r. 1461 altarię śś. Stanisława, Andrzeja,
Zofii, Marii Egipcjanki i Barbary. W r. 1509 skarbiec
katedry wzbogacił się o relikwiarz zawierający m. in.
relikwie św. Zofii, zob. J. Nowacki, Dzieje Archi-
diecezji Poznańskiej, t. I: Kościół katedralny w Pozna-
niu. Studium historyczne, Poznań 1959, s. 105, 115, 256,
312, 329, 353, 495; Księga uposażeń Diecezji Poznańskiej
z roku 1510, wydał J. Nowacki, Poznańskie Towarzy-
stwo Przyjaciół Nauk, Wydawnictwa źródłowe Komisji
Historycznej, t. X, Poznań 1950, s. 180. — Na obszarze
Diecezji Poznańskiej notowano w r. 152,1 kościół para-
fialny p.w. Sw. Zofii w Lewkowie (Dekanat Ołobok), ą
w r. 1603 — p.w. SS. Wawrzyńca i Zofii w Jazgarzewie
(Dekanat Piaseczno), por. Nowacki, Dzieje..., t. II:
Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej
ustrój, Poznań 1964, s. 495, 523. — Szadek, w którego ko-
ściele parafialnym zachowane jest malowidło ścienne ze
św. Zofią, należał do dekanatu Szadek w Archidiakona-
cie Uniejów Archidiecezji Gnieźnieńskiej, por. B. K u-
m o r, Granice metropolii i diecezji polskich (968—1939)
fii i Barbary przeniesiono do przyprezbiterialn-ej
kaplicy posiadającej własnego prebendarza 48.
Równocześnie potwierdzone jest istnienie kul-
tu św. Zofii w Wielkopolsce. W zbudowanej w
r. 1406, z fundacji mieszczki Katarzyny Pabiszo-
wej, kaplicy przy północnej nawie katedry w Po-
znaniu, w r. 1408 erygowano altarię p.w. ŚŚ. Zo-
fii, Anny, Agnieszki i Barbary 49.
Niewiele później napotykamy kult interesują-
cej nas świętej na terenie Krakowa. W r. 1410
przy klasztornym kościele p.w. Sw. Marka, Ka-
noników od Pokuty św. Męczenników powstało
bractwo religijne p.w. ŚŚ. Zofii i Marka. Według
zachowanego dokumentu erekcyjnego założycie-
lami konfraterni byli członkowie wspólnoty kla-
sztornej z przeorem Tomaszem na czele oraz sto-
sunkowo1 liczna grupa mieszczan, głównie klepar-
sfcieh; celem zaś —• co podkreśla nietypowa a-
renga — suffragia szczególnie pro mortuis, ucze-
stnictwo w cotygodniowej missa de s. Dorothea
sprawowanej przy ołtarzu tej świętej i oficjach
brewiarzowych oraz organizowanie pogrzebów
brackich na terenie kościoła i klasztornych kruż-
ganków. Dokument nie precyzuje powodu wy-
brania patroeinium św. Zofii, nie wspomina też
o istnieniu jej ołtarza 50.
(Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, t. 23, 1971), s.
363. — Na Śląsku H. N e u 1 i n g, Schlesiens Kirchorte
und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des
Mittelalters, Ausgabe II, Breslau 1902, passim i s. 378
nie notuje kościołów czy kaplic dedykowanych św. Zo-
fii, której kult istniał tu już w ostatnim dwudziestole-
ciu w. XIV (nastawa ołtarzowa w Bąkowie). Kościół
w Grzybiamach koło Legnicy, wzmiankowany w r. 1399,
nosił wezwanie Sw. Zofii bądź od czasu wzniesienia,
bądź przebudowy w ok. 1500, zob. Verzeichnis der Kunst-
denkmaler der Prouinz Schlesien, III: Die Kunstdenk-
mdler des Reg.-Bezierks Liegnitz, bearb. v. H. L u t s c h,
Breslau 1891, s. 260 (bez podania wezwania); J. Man-
d z i u k, Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej
w Archidiecezji Wrocławskiej, t. 1, Wrocław 1982, s.
197 (tu starsza literatura). — Czernina należała w po-
łowie w. XVIII do dekanatu Góra Śląska, Archidiakonat
Głogów w Diecezji Wrocławskiej, por, Kumor, Gra-
nice..., s. 386.
50 Dokument erekcyjny opublikowany w: Materiały
źródłowe do dziejów Kościoła w Polsce, t. I: Zbiór do-
kumentów katedry i Diecezji Krakowskiej, cz. I: 1063—
—1415, wyd. S. Kuraś, Lublin 1965, poz. 180 s. 319—
—‘324. Na temat konfraterni: H. Zaremska, Bractwa
w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecz-
nych życia religijnego, Wrocław 1977, s. 81—82, 120—121,
143; T. M. T r a j d o s, Krakowscy „Markowie” za pa-
nowania Władysława II Jagiełły (1386—1434) (Studia Hi-
storyczne, R. XXV, z. 3—4, 1982), s. 383. Artykuł T. M.
T r a j d o s a, Bractwo św. Zofii przy kościele Sw. Mar-
ka w Krakowie (XV—XVIII w.) (Nasza Przeszłość 71;
1989), s. 5—59, opublikowany został po złożeniu nińief-
42
65—68) zawierającego bardziej szczegółowy, choć
nadal fragmentaryczny — bo oparty na wyrywko-
wej kwerendzie i tym samym nie dający wła-
ściwego poglądu na temat „geografii kultu” —
wykaz małopolskich patrociniów św. Zofii; wyko-
rzystane w nim przekazy archiwalne to przede
wszystkim akta wizytacji kościelnych z czasów
kardynała Jerzego Radziwiłła (1591—1600) oraz
biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego (1606—
—1616), stąd średniowieczne pochodzenie wielu
kaplic czy ailtarii oraz ich wezwań jest wpraw-
dzie niemal pewne, jednakże nadal hipotetycz-
ne 47. Tu przypomnę tylko niektóre z nich.
Najstarszy znany mi przekaz dotyczący kultu
św. Zofii na obszarze Małopolski łączy się z Lub-
linem. W r. 1406 Piotr Wysz biskup krakowski
oraz Jakub biskup wileński nadali odpusty kapli-
cy p.w. Sw. Zofii na przedmieściu lubelskim, iden-
tycznej z erygowanym przez Wysza a uposażo-
nym przez miejscowych rajców w r. 1396 kościo-
łem p.w. NPMarii i św. Barbary; przed r. 1406
doszło w nim zatem do ufundowania altarii św.
Zofii. Po wzniesieniu na miejscu kaplicy kościoła
klasztornego Brygidek, z fundacji Władysława
Jagiełły (w latach 1412—1426), wezwanie śś. Zo-
47 Wszystkie powoływane niżej akta wizytacji bisku-
pich przechowywane są w Archiwum Kurii Metropoli-
talnej w Krakowie. Przy cytowaniu ograniczono się do
podania sygnatury oraz daty spisania tekstu dotyczące-
go danej miejscowości, stąd różnice dat w ramach te-
go samego woluminu.
48 J. A. Wadowski, Kościoły lubelskie na pod-
stawie źródeł archiwalnych, Kraków 1907, s. 407—'410,
429, 430.
49 Przed r. 1481 altarię przeniesiono do kaplicy man-
sjonarskiej. W r. 1436 erygowano w katedrze ołtarz p.w.
Ofiarowania NPMarii, śś. Michała :i Aniołów, Anny i
Zofii, a przed r. 1461 altarię śś. Stanisława, Andrzeja,
Zofii, Marii Egipcjanki i Barbary. W r. 1509 skarbiec
katedry wzbogacił się o relikwiarz zawierający m. in.
relikwie św. Zofii, zob. J. Nowacki, Dzieje Archi-
diecezji Poznańskiej, t. I: Kościół katedralny w Pozna-
niu. Studium historyczne, Poznań 1959, s. 105, 115, 256,
312, 329, 353, 495; Księga uposażeń Diecezji Poznańskiej
z roku 1510, wydał J. Nowacki, Poznańskie Towarzy-
stwo Przyjaciół Nauk, Wydawnictwa źródłowe Komisji
Historycznej, t. X, Poznań 1950, s. 180. — Na obszarze
Diecezji Poznańskiej notowano w r. 152,1 kościół para-
fialny p.w. Sw. Zofii w Lewkowie (Dekanat Ołobok), ą
w r. 1603 — p.w. SS. Wawrzyńca i Zofii w Jazgarzewie
(Dekanat Piaseczno), por. Nowacki, Dzieje..., t. II:
Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej
ustrój, Poznań 1964, s. 495, 523. — Szadek, w którego ko-
ściele parafialnym zachowane jest malowidło ścienne ze
św. Zofią, należał do dekanatu Szadek w Archidiakona-
cie Uniejów Archidiecezji Gnieźnieńskiej, por. B. K u-
m o r, Granice metropolii i diecezji polskich (968—1939)
fii i Barbary przeniesiono do przyprezbiterialn-ej
kaplicy posiadającej własnego prebendarza 48.
Równocześnie potwierdzone jest istnienie kul-
tu św. Zofii w Wielkopolsce. W zbudowanej w
r. 1406, z fundacji mieszczki Katarzyny Pabiszo-
wej, kaplicy przy północnej nawie katedry w Po-
znaniu, w r. 1408 erygowano altarię p.w. ŚŚ. Zo-
fii, Anny, Agnieszki i Barbary 49.
Niewiele później napotykamy kult interesują-
cej nas świętej na terenie Krakowa. W r. 1410
przy klasztornym kościele p.w. Sw. Marka, Ka-
noników od Pokuty św. Męczenników powstało
bractwo religijne p.w. ŚŚ. Zofii i Marka. Według
zachowanego dokumentu erekcyjnego założycie-
lami konfraterni byli członkowie wspólnoty kla-
sztornej z przeorem Tomaszem na czele oraz sto-
sunkowo1 liczna grupa mieszczan, głównie klepar-
sfcieh; celem zaś —• co podkreśla nietypowa a-
renga — suffragia szczególnie pro mortuis, ucze-
stnictwo w cotygodniowej missa de s. Dorothea
sprawowanej przy ołtarzu tej świętej i oficjach
brewiarzowych oraz organizowanie pogrzebów
brackich na terenie kościoła i klasztornych kruż-
ganków. Dokument nie precyzuje powodu wy-
brania patroeinium św. Zofii, nie wspomina też
o istnieniu jej ołtarza 50.
(Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, t. 23, 1971), s.
363. — Na Śląsku H. N e u 1 i n g, Schlesiens Kirchorte
und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des
Mittelalters, Ausgabe II, Breslau 1902, passim i s. 378
nie notuje kościołów czy kaplic dedykowanych św. Zo-
fii, której kult istniał tu już w ostatnim dwudziestole-
ciu w. XIV (nastawa ołtarzowa w Bąkowie). Kościół
w Grzybiamach koło Legnicy, wzmiankowany w r. 1399,
nosił wezwanie Sw. Zofii bądź od czasu wzniesienia,
bądź przebudowy w ok. 1500, zob. Verzeichnis der Kunst-
denkmaler der Prouinz Schlesien, III: Die Kunstdenk-
mdler des Reg.-Bezierks Liegnitz, bearb. v. H. L u t s c h,
Breslau 1891, s. 260 (bez podania wezwania); J. Man-
d z i u k, Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej
w Archidiecezji Wrocławskiej, t. 1, Wrocław 1982, s.
197 (tu starsza literatura). — Czernina należała w po-
łowie w. XVIII do dekanatu Góra Śląska, Archidiakonat
Głogów w Diecezji Wrocławskiej, por, Kumor, Gra-
nice..., s. 386.
50 Dokument erekcyjny opublikowany w: Materiały
źródłowe do dziejów Kościoła w Polsce, t. I: Zbiór do-
kumentów katedry i Diecezji Krakowskiej, cz. I: 1063—
—1415, wyd. S. Kuraś, Lublin 1965, poz. 180 s. 319—
—‘324. Na temat konfraterni: H. Zaremska, Bractwa
w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecz-
nych życia religijnego, Wrocław 1977, s. 81—82, 120—121,
143; T. M. T r a j d o s, Krakowscy „Markowie” za pa-
nowania Władysława II Jagiełły (1386—1434) (Studia Hi-
storyczne, R. XXV, z. 3—4, 1982), s. 383. Artykuł T. M.
T r a j d o s a, Bractwo św. Zofii przy kościele Sw. Mar-
ka w Krakowie (XV—XVIII w.) (Nasza Przeszłość 71;
1989), s. 5—59, opublikowany został po złożeniu nińief-
42