DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0047
W latach 1431—1432 pnzy fasadzie zachodniej
katedry na Wawelu wzniesiona została z fundacji
królowej Zofii jej kaplica grobowa p.w. Trójcy
Św., Wniebowzięcia NPMarii oraz św. Zofii —
patronki królowej, która jako prawosławna księż-
niczka Sonika Holszańska bezpośrednio przed ślu-
bem z Władysławem Jagiełłą w r. 1422 przyjęła
na chrzcie katolickim imię Zofii51. W tej to ka-
plicy stanęła w r. 1467 wspomniana wyżej nasta-
wa ołtarzowa ze św. Zofią w zwieńczeniu (ryc. 5)52.
Około r. 1430 w krużgankach augustiańskich
powstało malowidło ścienne z tą świętą (ryc. 1),
natomiast w pobliskim kościele p.w. Michała Ar-
chanioła i św. Stanisława na Skałce w początku
r. 1435 burmistrz i rajcy kazimierscy ufundowa-
li — zgodnie z zapisem testamentowym Jakuba
z Wodzisławia, licencjata medycyny i lekarza kró-
szego tekstu do druku. — Konfraternia uzyskała w r.
1542 od biskupa Piotra Gamrata oraz m. in. w 1611 od
biskupa Piotra Tylickiego konfirmacją erekcji. W 1542
wzniesiono przy kościele kaplicę bracką p.w. NPMarii
oraz śś. Leonarda, Mikołaja, Walentego, Andrzeja, Anny
i Zofii wdowy z córkami, natomiast akty wizytacji bra-
ctwa w r. 1748 wymieniają także ołtarz p.w. Sw. Zofii
w kościele; istniejącą do dziś nastawę wykonał w r.
1751 snycerz krakowski Michał Dobkiewicz, a relikwiarz
św. Zofii —• Leopold Lenkart w r. 1753. Do bractwa na-
leżała też chorągiew z haftowanym wizerunkiem św. Zo-
fii, z lat 1606—1616 (Muzeum Narodowe w Krakowie),
i szereg istniejących do dziś w kościele obrazów i rzeźb
z w. XVII—XVIII, por. m. in. akta dotyczące konfra-
terni, przechowywane w Archiwum Państwowym w
Krakowie, sygn. 816, 817, 3323; M. Taszycka, Kra-
kowska chorągiew bracka z początku w. XVII (Rozpra-
wy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie,
t. VII, 1962), s. 266—286, ryc. 1—3; KZSP, t. IV: Mia-
sto Kraków, cz. III: Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2,
pod red. A. Bochnaka i J. Samka, Warszawa
1978; tekst: s. 37, 38, 39, 40, 41, 42; ilustracje: fig. 396,
479, 948; Gębarowicz, o.c., s. 54—55, ryc. 46, 49.
51 Pełne wezwanie występuje m. in. w dokumencie
Władysława Jagiełły z 25 marca 1431, zatwierdzającym
fundację kaplicy, por. Zbiór dokumentów małopolskich,
wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, cz. VII:
Dokumenty króla Władysława Jagiełły z lat 1418—1434,
Wrocław 1975, poz. 2067, s. 314—317. Na temat budowy
kaplicy m. in. T. Wojciechowski, Kościół kate-
dralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 106—107; Estrei-
cher, o. c., s. 49—50; o zdobiących ją pierwotnie ma-
lowidłach ostatnio: A. R ó ż y c k a-B r y z e k, Niezacho-
wane malowidła „graeco opere” z czasów Władysława
Jagiełły (Analecta Cracoyiensia, t. XIX, 1987), s. 303—
—304. — O chrzcie Sanki pisał Długosz, por. Jana Dłu-
gosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Pol-
skiego. Księga XI: 1413—1430, przekład J. Mrukówna,
Warszawa 1985, s. 165; zob. też A. Lewicki, Sprawa
unii kościelnej za Jagiełły (Kwartalnik Historyczny, t.
U, 1897), s. 335.
52 Estreicher, o. c., s. 50, 74. — Do wyposaże-
nia Władysława Jagiełły — ołtarz p.w. Podwyż-
szenia Krzyża Sw. oraz śś. Heleny, Zofii i Dziesię-
ciu Tysięcy Męczenników53. Być może jeszcze w
XV w. stanęła w obrębie cmentarza parafialnego
u stóp Skałki drewniana kaplica p.w. Św. Zofii,
która według akt wizytacji z r. 1599 ,,non conse-
crata, unicum altare habet, muratum non conse-
crat.um ![...] dotem nullam [...] iptroiut nec apipara-
tiuts” 54.
Przed r. 1523 przybudowano do południowej
ściany korpusu kościoła p.w. Sw. Krzyża, nale-
żącego do kanoników Zakonu Ducha Sw. i wcho-
dzącego w skład obiszernego kompleksu klasztor-
no-szpitalno-cmenitarnego kaplicę, która zapewne
od początku nosiła wezwanie Sw. Zofii; najstarsza
wzmianka o ołtarzu tej świętej pochodzi z r.
1529 55.
nia kaplicy należały m. in. odnotowane po połowie w.
XVI: „Calix secundus argenteus mediocris, cum imagi-
ne s. Zophiae, cum armis Aąuilae et Pogonia[...] Casula
prima ex axameto caelestini coloris cum auro, habens
crucem margaritis intextam, cum imaginibus complurium
sanctorum et s. Zophiae inferne[...] Casula ex axameto
albo, cum cruce et imaginibus s. Zophiae et aliorum
sanctorum, cum gemmis nonnullis”, por. Inwentarz ka-
tedry wawelskiej z roku 1563, oprać. A. Bochnak,
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Źródła do Dziejów
Wawelu, t. X, Kraków 1979, s. 115, 116, 117. Tenże In-
wentarz..., s. 58 wymienia w skarbcu katedry haftowany
ornat z fundacji królowej Sonki Holszańskiej, zdobny
m. in. w „imago s. Zophiae, tenenens [sic] in manibus
tres imagines filiarum suarum”.
53 Zbiór dokumentów zakonu oo. paulinów w Polsce,
oprać. J. Fijałek, zeszyt I: 1328—1464, Kraków 1938,
nr 404 s. 195—i97, nr 105 s. 197—199 — tu pełne wezwa-
nie: Podwyższenia i Znalezienia Krzyża, śś. Heleny i Zo-
fii wybranych (electae), Jakuba, Andrzeja i Judy apo-
stołów, Małgorzaty i Barbary dziewic i Marcina wy-
znawcy, nr 108 s. 201—203.
p4 Akta wizytacji Dekanatu Krakowskiego 1599 roku.
przeprowadzonej z polecenia kardynała Jerzego Radziwił-
ła, cz. I, wyd. Cz. Skowron, Materiały Źródłowe do
Dziejów Kościoła w Polsce, t. II, Lublin 1965, s. 157 i
przyp. 17; J. Kracik, Konsekracja kościołów i ołtarzy
w Diecezji Krakowskiej w XVII—XVIII wieku (Nasza
Przeszłość, 61, 1984), s. 134.
55 Na wschodniej ścianie kaplicy zachowane jest sil-
nie zniszczone malowidło z przedstawieniem Sądu Osta-
tecznego i datą 1523; por. KZSP, t. IV, cz. III, 2; Tekst:
s. 18, 22; ilustracje: fig. 270; Kornecki i Malkiewi-
czówna, o.c., s. 62, 200. -— Wiadomość o ołtarzu św.
Zofii w: Księga dochodów beneficjów Diecezji Krakow-
skiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Le-
s zezy ńs ka-S krę tow a, Wrocław 1968, s. 211; K r a-
c i k, o.c., s. 133. —• Na antependium ołtarza w kaplicy
widnieje malowane przedstawienie św. Zofii z córkami
i datą 1698; por. KZSP, t. IV, cz. III, 2; tekst: s. 23,
ilustracje: fig. 499; Gębarowicz, o.c., s. 55—56.
43
katedry na Wawelu wzniesiona została z fundacji
królowej Zofii jej kaplica grobowa p.w. Trójcy
Św., Wniebowzięcia NPMarii oraz św. Zofii —
patronki królowej, która jako prawosławna księż-
niczka Sonika Holszańska bezpośrednio przed ślu-
bem z Władysławem Jagiełłą w r. 1422 przyjęła
na chrzcie katolickim imię Zofii51. W tej to ka-
plicy stanęła w r. 1467 wspomniana wyżej nasta-
wa ołtarzowa ze św. Zofią w zwieńczeniu (ryc. 5)52.
Około r. 1430 w krużgankach augustiańskich
powstało malowidło ścienne z tą świętą (ryc. 1),
natomiast w pobliskim kościele p.w. Michała Ar-
chanioła i św. Stanisława na Skałce w początku
r. 1435 burmistrz i rajcy kazimierscy ufundowa-
li — zgodnie z zapisem testamentowym Jakuba
z Wodzisławia, licencjata medycyny i lekarza kró-
szego tekstu do druku. — Konfraternia uzyskała w r.
1542 od biskupa Piotra Gamrata oraz m. in. w 1611 od
biskupa Piotra Tylickiego konfirmacją erekcji. W 1542
wzniesiono przy kościele kaplicę bracką p.w. NPMarii
oraz śś. Leonarda, Mikołaja, Walentego, Andrzeja, Anny
i Zofii wdowy z córkami, natomiast akty wizytacji bra-
ctwa w r. 1748 wymieniają także ołtarz p.w. Sw. Zofii
w kościele; istniejącą do dziś nastawę wykonał w r.
1751 snycerz krakowski Michał Dobkiewicz, a relikwiarz
św. Zofii —• Leopold Lenkart w r. 1753. Do bractwa na-
leżała też chorągiew z haftowanym wizerunkiem św. Zo-
fii, z lat 1606—1616 (Muzeum Narodowe w Krakowie),
i szereg istniejących do dziś w kościele obrazów i rzeźb
z w. XVII—XVIII, por. m. in. akta dotyczące konfra-
terni, przechowywane w Archiwum Państwowym w
Krakowie, sygn. 816, 817, 3323; M. Taszycka, Kra-
kowska chorągiew bracka z początku w. XVII (Rozpra-
wy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie,
t. VII, 1962), s. 266—286, ryc. 1—3; KZSP, t. IV: Mia-
sto Kraków, cz. III: Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2,
pod red. A. Bochnaka i J. Samka, Warszawa
1978; tekst: s. 37, 38, 39, 40, 41, 42; ilustracje: fig. 396,
479, 948; Gębarowicz, o.c., s. 54—55, ryc. 46, 49.
51 Pełne wezwanie występuje m. in. w dokumencie
Władysława Jagiełły z 25 marca 1431, zatwierdzającym
fundację kaplicy, por. Zbiór dokumentów małopolskich,
wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, cz. VII:
Dokumenty króla Władysława Jagiełły z lat 1418—1434,
Wrocław 1975, poz. 2067, s. 314—317. Na temat budowy
kaplicy m. in. T. Wojciechowski, Kościół kate-
dralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 106—107; Estrei-
cher, o. c., s. 49—50; o zdobiących ją pierwotnie ma-
lowidłach ostatnio: A. R ó ż y c k a-B r y z e k, Niezacho-
wane malowidła „graeco opere” z czasów Władysława
Jagiełły (Analecta Cracoyiensia, t. XIX, 1987), s. 303—
—304. — O chrzcie Sanki pisał Długosz, por. Jana Dłu-
gosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Pol-
skiego. Księga XI: 1413—1430, przekład J. Mrukówna,
Warszawa 1985, s. 165; zob. też A. Lewicki, Sprawa
unii kościelnej za Jagiełły (Kwartalnik Historyczny, t.
U, 1897), s. 335.
52 Estreicher, o. c., s. 50, 74. — Do wyposaże-
nia Władysława Jagiełły — ołtarz p.w. Podwyż-
szenia Krzyża Sw. oraz śś. Heleny, Zofii i Dziesię-
ciu Tysięcy Męczenników53. Być może jeszcze w
XV w. stanęła w obrębie cmentarza parafialnego
u stóp Skałki drewniana kaplica p.w. Św. Zofii,
która według akt wizytacji z r. 1599 ,,non conse-
crata, unicum altare habet, muratum non conse-
crat.um ![...] dotem nullam [...] iptroiut nec apipara-
tiuts” 54.
Przed r. 1523 przybudowano do południowej
ściany korpusu kościoła p.w. Sw. Krzyża, nale-
żącego do kanoników Zakonu Ducha Sw. i wcho-
dzącego w skład obiszernego kompleksu klasztor-
no-szpitalno-cmenitarnego kaplicę, która zapewne
od początku nosiła wezwanie Sw. Zofii; najstarsza
wzmianka o ołtarzu tej świętej pochodzi z r.
1529 55.
nia kaplicy należały m. in. odnotowane po połowie w.
XVI: „Calix secundus argenteus mediocris, cum imagi-
ne s. Zophiae, cum armis Aąuilae et Pogonia[...] Casula
prima ex axameto caelestini coloris cum auro, habens
crucem margaritis intextam, cum imaginibus complurium
sanctorum et s. Zophiae inferne[...] Casula ex axameto
albo, cum cruce et imaginibus s. Zophiae et aliorum
sanctorum, cum gemmis nonnullis”, por. Inwentarz ka-
tedry wawelskiej z roku 1563, oprać. A. Bochnak,
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Źródła do Dziejów
Wawelu, t. X, Kraków 1979, s. 115, 116, 117. Tenże In-
wentarz..., s. 58 wymienia w skarbcu katedry haftowany
ornat z fundacji królowej Sonki Holszańskiej, zdobny
m. in. w „imago s. Zophiae, tenenens [sic] in manibus
tres imagines filiarum suarum”.
53 Zbiór dokumentów zakonu oo. paulinów w Polsce,
oprać. J. Fijałek, zeszyt I: 1328—1464, Kraków 1938,
nr 404 s. 195—i97, nr 105 s. 197—199 — tu pełne wezwa-
nie: Podwyższenia i Znalezienia Krzyża, śś. Heleny i Zo-
fii wybranych (electae), Jakuba, Andrzeja i Judy apo-
stołów, Małgorzaty i Barbary dziewic i Marcina wy-
znawcy, nr 108 s. 201—203.
p4 Akta wizytacji Dekanatu Krakowskiego 1599 roku.
przeprowadzonej z polecenia kardynała Jerzego Radziwił-
ła, cz. I, wyd. Cz. Skowron, Materiały Źródłowe do
Dziejów Kościoła w Polsce, t. II, Lublin 1965, s. 157 i
przyp. 17; J. Kracik, Konsekracja kościołów i ołtarzy
w Diecezji Krakowskiej w XVII—XVIII wieku (Nasza
Przeszłość, 61, 1984), s. 134.
55 Na wschodniej ścianie kaplicy zachowane jest sil-
nie zniszczone malowidło z przedstawieniem Sądu Osta-
tecznego i datą 1523; por. KZSP, t. IV, cz. III, 2; Tekst:
s. 18, 22; ilustracje: fig. 270; Kornecki i Malkiewi-
czówna, o.c., s. 62, 200. -— Wiadomość o ołtarzu św.
Zofii w: Księga dochodów beneficjów Diecezji Krakow-
skiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Le-
s zezy ńs ka-S krę tow a, Wrocław 1968, s. 211; K r a-
c i k, o.c., s. 133. —• Na antependium ołtarza w kaplicy
widnieje malowane przedstawienie św. Zofii z córkami
i datą 1698; por. KZSP, t. IV, cz. III, 2; tekst: s. 23,
ilustracje: fig. 499; Gębarowicz, o.c., s. 55—56.
43