DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0052
nastawa ołtarzowa w Grybowie, tryptyki: w Wię-
cławicach (ryc. 18), z Bzinowa — Radaćova, z
Woli Rafałowskiej, z Paludzki); z Jedenastoma Ty-
siącami Dziewic (św. Urszulą) (kościoły w Grybo-
wie d Limanowej, altarie w Szydłowcu i kolegia-
cie wiślickiej, tryptyki: z Partizanskiej L’ubćy,
Gosprzydowej i Korzennej, poliptyk z Domara-
dza); z Dziesięcioma Tysiącami Męczenników (ko-
ściół w Krośnie i szpitalny w Tarnowie, altaria
na Skałce w Krakowie, malowidło ścienne w Ła-
nach Wielkich, tryptyk warszawski); ze św. Bar-
barą (kaplica w Lublinie i kościół w Grybowie,
dwie altarie w katedrze w Poznaniu, nadto na
Skałce w Krakowie i w kolegiacie wiślickiej, tryp-
tyki z Partizanskiej L’ubćy, Kamionki Małej, Pa-
ludzki, Korzennej i Maniowych, nie zachowany
tryptyk w Zborowicach, oraz z Łososiny); ze św.
Walentym (kościoły w Krośnie i Limanowej, al-
tarie w Bieczu, kolegiacie kieleckiej i w Szydłow-
cu, tryptyki w Więcławicachi(?) i w Maniowych);
ze św. Apolonią (kościół szpitalny w Tarnowie,
altarie w kolegiacie kieleckiej, w Limanowej i
Szydłowcu, tryptyki z Partizanskiej L’ubcy i
Więcławie).
*
* *
Kogo czczono w średniowieczu pod postaciami
św. Zofii i jej trzech córek? Sophia-Sapientia-Mą-
drość oraz jej córki: Pistis-Fides-Wiara, Elpis-
-Spes-Nadzieja i Agape-Caritas-Miłość stanowią
swoistą zagadkę hagiograficzną76. Zapewne zro-
dziły się z pomyłki. I nie tyle ze źle zrozumia-
nego alegorycznego napisu czy malowidła z per-
sonifikacjami Mądrości Bożej oraz trzech cnót te-
ologicznych — na ślad bowiem takich, i to się-
76 Acta Sanctorum (cyt. niżej AA SS) Angusti [...],
t. I, Antyerpdae 1733, s. 16—19; H. I. M a r r o u, Damę
Sagesse et ses trois jilles [w:] Mślanges offerts a Ma-
demoiselle Cristinę Mohrmann, Utrecht—Anvers [1963],
s. 180—183; A. P. F r u t a z, Sophia, s.v. [w:] Lexikon
jur Theologie und Kirche, Begriindet von dr H. Buch-
berger. Zweite, v511ig neu bearbeitete Auflage, Bd. 9,
Freiburg i. Br. [1964], szp. 886; A. A m o r e, Sojia, Pi-
stis, Elpis, Agape, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum, [Ro-
ma 1968], t. XI, szp. 1277—1279; F. H a 1 k i n, Les Mar-
tyres Foi, Esperance, Charitś et leur mere sainte So-
phie [w:] Tenże, Legendes grecąues de „martyres ro-
mains”, Subsidia Hagiographica, N° 55, Bruxelles 1973,
s. 179—'180; Fros i Sowa, o.c., s. 543.
77 Za alegorycznym rozumieniem św. Zofii i jej có-
rek opowiadał się m. in. I. P. K i r s c h, Le memorie
dei martiri sulle vie Aurelia e Cornelia [w:] Miscella-
gających starożytności chrześcijańskiej kompozy-
cji, nie natrafiono77. Są raczej świętymi „epigra-
ficznymi”. Imiona znaczące, takie jak wyżej wy-
mienione, noszone były przez chrześcijanki rzym-
skie od początku w. V, a dowodzące tego, zachowa
ne w katakumbach epitafia typu: „deposita mu-
lier nomine Spes...”, „Piste Spei sorori dulcissi-
mae feeit”, „Pascasius So-fiae biduae...”, „Agape
quae vixit annos XL...” czynią teoretycznie mo-
żliwym istnienie rodziny bądź rodzin, w których
córki nosiły imiona cnót, a matką była Zofia, a
równocześnie uzmysławiają łatwość, z jaką na-
pis epitafijny lub wotywny mógł być uznany przez
pobożnych pielgrzymów za pamiątkę po męczen-
nicach ■— szczególnie w dobie papieża Grzegorza
Wielkiego (590—604), przy ożywieniu ruchu piel-
grzymkowego' i kultu męczenników z jednej, a o-
bniżeniu poziomu kultury i ewentualnych kryty-
cznych skrupułów z drugiej strony78.
Tak czy inaczej, właśnie z przełomu w. VI i
VII pochodzą najstarsze przekazy dowodzące ist-
nienia — i to na rozległych już obszarach — kul-
tu omawianych świętych.
Na tzw. papirusach z Monzy — pittaeia, czyli
etykietkach identyfikujących ampułki z oliwą ze-
braną u grobów męczenników, przesłane z Rzy-
mu przez niejakiego Jana w darze królowej Te-
cdolindzie, oraz w spisie (notula) tychże etykie-
tek w wykazie świętych pochowanych na cmenta-
rzu św. Pankracego przy via Aurelia występuje
„Sancta Sophia cum tres filias suas”, natomiast
w katakumbach Kaliksta przy via Appia: ,,San-
eta Sapientia sancta Spes sancta Fides sancta Ca-
ritas” 79. Grupa z via Appia, o imionach łaciń-
skich i bez wskazania na związki rodzinne, nie
pojawia się już więcej. Grupa z via Aurelia
wzmiankowana jest natomiast w wieku VII w
tzw. Notitia ecclesiarum urbis Romae: „in altro
nea Francesco Eherle. Scritti di storia e paleograjia,
vol. II: Per la storia di Roma, Roma 1924, s. 70. — Na
temat ikonografii Mądrości Bożej zob. J. Meyendorff,
L’Iconographie de la Sagesse Divine dans la tradition
byzantine (Cahiers archeologiąues, t. X, 1959), s. 259—
277; zob. też F r u t a z, o.c., szp. 885.
78 H. D e 1 e h a y; Les origines du culte des mar-
tyrs, Bruxelles 1912, s. 326—<327; M a r r o u, o.c., s. 181—
183 — tu cytowane napisy epitafijne; Hal kin, o.c.,
s. 179, 180.
78 G. B. De R o s s i, La Roma sotterranea cristiana,
t. I, Roma 1864, s. 182, 180; Delehay, o.c., s. 326;
K i r s c h, o.c., s. 65 przyp. 2, s. 69; Codice topographi-
co della citta di Roma, a cura R. Valentini e G.
Zucchetti, vol. II, Roma 1942, s. 29, 30, 36, 37, 40, 41;
Marrou, o.c., s. 180; Hal kin, o.c., s. 179.
48
cławicach (ryc. 18), z Bzinowa — Radaćova, z
Woli Rafałowskiej, z Paludzki); z Jedenastoma Ty-
siącami Dziewic (św. Urszulą) (kościoły w Grybo-
wie d Limanowej, altarie w Szydłowcu i kolegia-
cie wiślickiej, tryptyki: z Partizanskiej L’ubćy,
Gosprzydowej i Korzennej, poliptyk z Domara-
dza); z Dziesięcioma Tysiącami Męczenników (ko-
ściół w Krośnie i szpitalny w Tarnowie, altaria
na Skałce w Krakowie, malowidło ścienne w Ła-
nach Wielkich, tryptyk warszawski); ze św. Bar-
barą (kaplica w Lublinie i kościół w Grybowie,
dwie altarie w katedrze w Poznaniu, nadto na
Skałce w Krakowie i w kolegiacie wiślickiej, tryp-
tyki z Partizanskiej L’ubćy, Kamionki Małej, Pa-
ludzki, Korzennej i Maniowych, nie zachowany
tryptyk w Zborowicach, oraz z Łososiny); ze św.
Walentym (kościoły w Krośnie i Limanowej, al-
tarie w Bieczu, kolegiacie kieleckiej i w Szydłow-
cu, tryptyki w Więcławicachi(?) i w Maniowych);
ze św. Apolonią (kościół szpitalny w Tarnowie,
altarie w kolegiacie kieleckiej, w Limanowej i
Szydłowcu, tryptyki z Partizanskiej L’ubcy i
Więcławie).
*
* *
Kogo czczono w średniowieczu pod postaciami
św. Zofii i jej trzech córek? Sophia-Sapientia-Mą-
drość oraz jej córki: Pistis-Fides-Wiara, Elpis-
-Spes-Nadzieja i Agape-Caritas-Miłość stanowią
swoistą zagadkę hagiograficzną76. Zapewne zro-
dziły się z pomyłki. I nie tyle ze źle zrozumia-
nego alegorycznego napisu czy malowidła z per-
sonifikacjami Mądrości Bożej oraz trzech cnót te-
ologicznych — na ślad bowiem takich, i to się-
76 Acta Sanctorum (cyt. niżej AA SS) Angusti [...],
t. I, Antyerpdae 1733, s. 16—19; H. I. M a r r o u, Damę
Sagesse et ses trois jilles [w:] Mślanges offerts a Ma-
demoiselle Cristinę Mohrmann, Utrecht—Anvers [1963],
s. 180—183; A. P. F r u t a z, Sophia, s.v. [w:] Lexikon
jur Theologie und Kirche, Begriindet von dr H. Buch-
berger. Zweite, v511ig neu bearbeitete Auflage, Bd. 9,
Freiburg i. Br. [1964], szp. 886; A. A m o r e, Sojia, Pi-
stis, Elpis, Agape, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum, [Ro-
ma 1968], t. XI, szp. 1277—1279; F. H a 1 k i n, Les Mar-
tyres Foi, Esperance, Charitś et leur mere sainte So-
phie [w:] Tenże, Legendes grecąues de „martyres ro-
mains”, Subsidia Hagiographica, N° 55, Bruxelles 1973,
s. 179—'180; Fros i Sowa, o.c., s. 543.
77 Za alegorycznym rozumieniem św. Zofii i jej có-
rek opowiadał się m. in. I. P. K i r s c h, Le memorie
dei martiri sulle vie Aurelia e Cornelia [w:] Miscella-
gających starożytności chrześcijańskiej kompozy-
cji, nie natrafiono77. Są raczej świętymi „epigra-
ficznymi”. Imiona znaczące, takie jak wyżej wy-
mienione, noszone były przez chrześcijanki rzym-
skie od początku w. V, a dowodzące tego, zachowa
ne w katakumbach epitafia typu: „deposita mu-
lier nomine Spes...”, „Piste Spei sorori dulcissi-
mae feeit”, „Pascasius So-fiae biduae...”, „Agape
quae vixit annos XL...” czynią teoretycznie mo-
żliwym istnienie rodziny bądź rodzin, w których
córki nosiły imiona cnót, a matką była Zofia, a
równocześnie uzmysławiają łatwość, z jaką na-
pis epitafijny lub wotywny mógł być uznany przez
pobożnych pielgrzymów za pamiątkę po męczen-
nicach ■— szczególnie w dobie papieża Grzegorza
Wielkiego (590—604), przy ożywieniu ruchu piel-
grzymkowego' i kultu męczenników z jednej, a o-
bniżeniu poziomu kultury i ewentualnych kryty-
cznych skrupułów z drugiej strony78.
Tak czy inaczej, właśnie z przełomu w. VI i
VII pochodzą najstarsze przekazy dowodzące ist-
nienia — i to na rozległych już obszarach — kul-
tu omawianych świętych.
Na tzw. papirusach z Monzy — pittaeia, czyli
etykietkach identyfikujących ampułki z oliwą ze-
braną u grobów męczenników, przesłane z Rzy-
mu przez niejakiego Jana w darze królowej Te-
cdolindzie, oraz w spisie (notula) tychże etykie-
tek w wykazie świętych pochowanych na cmenta-
rzu św. Pankracego przy via Aurelia występuje
„Sancta Sophia cum tres filias suas”, natomiast
w katakumbach Kaliksta przy via Appia: ,,San-
eta Sapientia sancta Spes sancta Fides sancta Ca-
ritas” 79. Grupa z via Appia, o imionach łaciń-
skich i bez wskazania na związki rodzinne, nie
pojawia się już więcej. Grupa z via Aurelia
wzmiankowana jest natomiast w wieku VII w
tzw. Notitia ecclesiarum urbis Romae: „in altro
nea Francesco Eherle. Scritti di storia e paleograjia,
vol. II: Per la storia di Roma, Roma 1924, s. 70. — Na
temat ikonografii Mądrości Bożej zob. J. Meyendorff,
L’Iconographie de la Sagesse Divine dans la tradition
byzantine (Cahiers archeologiąues, t. X, 1959), s. 259—
277; zob. też F r u t a z, o.c., szp. 885.
78 H. D e 1 e h a y; Les origines du culte des mar-
tyrs, Bruxelles 1912, s. 326—<327; M a r r o u, o.c., s. 181—
183 — tu cytowane napisy epitafijne; Hal kin, o.c.,
s. 179, 180.
78 G. B. De R o s s i, La Roma sotterranea cristiana,
t. I, Roma 1864, s. 182, 180; Delehay, o.c., s. 326;
K i r s c h, o.c., s. 65 przyp. 2, s. 69; Codice topographi-
co della citta di Roma, a cura R. Valentini e G.
Zucchetti, vol. II, Roma 1942, s. 29, 30, 36, 37, 40, 41;
Marrou, o.c., s. 180; Hal kin, o.c., s. 179.
48