DOI article:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0063
Spośród dzieł omówionych w pierwszej części
artykułu, tworzących małopolsko-węgierską gru-
pę wizerunków św. Zofii z córkami, zadziwiają-
co Mcznych i zróżnicowanych w stosunku do po-
jedynczych jak się wydaje realizacji w średnio-
wiecznej sztuce włoskiej czy zachodnioeuropej-
skiej 127, nadto wyróżniających się 'obecnością ko-
ron, jedynie przedstawienie na kwaterze z Par-
tizanskiej L’ubćy (ryc. 4), przechowywanej uprze-
dnio w Rudolphinum w Pradze, poddane zostało
bardziej szczegółowej analizie ikonograficznej
przez Guy de Tervarenta 128. Według tegoż auto-
ra odwołującego się do passio św. Zofii, odnoto-
wanej przez Wincentego z Beauvais, Petrusa de
Natalibus, Mombritiusa oraz opublikowanej przez
Graessego w Legenda aurę a jako dzieło Jakuba
z Voraginy, per analogiam do przedstawień fla-
mandzkiej świętej Godelievy z Gistel, wyobraża-
nej w XV i XVI w. z czterema koroniami, na
które zasłużyła jako kolejno: virgo ■—• coniuga-
ta — relicta — martyrizata129, córki św. Zofii
miały prawo do trzech koron jako dziewice, wy-
127 Przykłady włoskie wymienia K a f t a 1, l.c.; Ten-
ż e, Saints in Italian Art. Iconography of the Saints in
Central and South Italian Schools oj Painting, Florence
[1965], poz. 375, szp. 1053. W r. 1360 Giovanmi del Bion-
do namalował dla kościoła p.w. Sw. Zofii w Castelfio-
rentino poliptyk z przedstawieniem Matki Boskiej oraz
śś. Franciszka, Jana Ewangelisty, Zofii i Werdiany, z
którego zachowany jest tylko fragment ze św. Wer-
dianą, por. R. van Marle, Italian Schcols of Paint-
ing, t. in, The Hague 1924. s. 519. — Zob. też K. K ii n-
s 11 e, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. II, Frei-
burg i. Br. 1926, s. 542—543; Braun, o.c., szp. 672—673;
L. R e a u, Iconographie de Vart chretien, t. III: Icono-
graphie des saints, I, Paris 1958, s. 510; III, Paris 1959,
s. 1232—1233; M. Ch. Celletti, Sofia, Pistis, Elpis,
Agape. Iconografia, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum, t.
XI, 1968, szp. 1279—1280; P. Stintzi, Sophia mit ihren
drei Tóchtern Fides, Spes, und Caritas, s.v. [w:] Lexikon
der christlichen Ikonographie, Bd. 8. 1976, s:zp. 382—384.
128 G. de T e r v a r e n t, Contribution a l’Iconogra-
phie de Sainte Sophie et de ses trois filles (Analecta
Bollandiana, t. LXVIII: Melanges Paul Peeters, II, 1950),
s. 419—423, PI. IV przed s. 417. Kwatera reprodukowana
też przy tekście M. R o m c a g 1 i a, Sophia, Pistis, Elpis
e Agape, s.v. [w:] Enciclopedia Cattolica, t. XI, Citta
del Vaticano [1953], il. na szp. 970.
129 M. E n g 1 i s h, Godelieue van Gistel, Heiligen
van onzen ,stam 3, Brugge 1944 — zob. omówienie tej
publikacji przez M. Coensa w Analecta Bollandiana,
t. LXII, 1944, s. 292—295; Tervarent, o.c., s. 421; na
temat ikonografii tej świętej zob. też F. van Molle,
Godelieua von Gistel, s.v. [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, Bd. 6, 1974, szp. 416—417. — W Landes-
galerie w Hanowerze przechowywany jest ołtarzyk ma-
z,na w czynie i męczennice, natomiast sama św. Zo-
fia — świadek kolejnych śmierci swych dzieci —
jako duchowa, potrójna męczennica. Interpretacja
Tervarenta budzi kilka zastrzeżeń; korony św. Go-
delievy to raczej dość rzadka kontaminacja „owo-
cu” (fructus) i aureoli męczeństwa — pojęć wy-
pracowanych ostatecznie przez teologię scholasty-
cziną 13°; kwatera iz Purtizaniskiej L’ubćy jest —
jak sądzę — 'zniekształcona ikonograficznie, a
wyliczone wersje legendy nie stanowią dla niej
właściwego odniesienia.
Źródłem literackim małopolsko-węgierskich
przedstawień św. Zofii z córkami była — co oczy-
wiste — legenda „z koronami”. Ta jednoznacz-
nie tłumaczy obecność siedmiu koron należących
do św. Zofii i stanowiących nagrodę za jej sied-
miokrotną śmierć poniesioną dla Chrystusa, a
sporadycznie trzymany przez nią miecz (ryc. 10,
11) jest kolejnym sposobem poświadczenia jej mę-
czeństwa. Regalia: często występująca pojedyncza
korona, okazjonalnie berło lub glob (ryc. 14, 9)
nie są, jak się wydaje, przejęciem atrybutów Mą-
ryjny, z ok. r. 1510, na którego jednym z rewersów
przedstawiono świętą w koronie na głowie, trzymającą
w ręku siedem -koron, identyfikowaną ze św. Felicitas,
zob. H. G. G melin, Spatgotische Tafelmalerei in Nie-
dersachsen und Bremen, Veróffentlichungen der Nieder-
sacfaisischen Landesgalerie Ha/nniover, Hrsg. von H. S e i-
ler, [Munchen—Berlin] 1974, s. 571—572, Abb. 188.4. Za
wskazanie mi tego przykładu dziękuję pani mgr Broni-
sławie Guimińskiej. Sw, Felicitas była męczennicą rzym-
ską, a według legendy — matką umęczonych wraz z nią
siedmiu synów; przedstawiano ją zwykle bądź z synami,
bądź trzymającą ich głowy na misie, por. Braun, o.c.,
szp. 250—251. Na ołtarzyku hanowerskim zastąpiono gło-
wy koronami, czyli aureolami męczeństwa — zob. niżej,
przyip. 130.
130 Zgodnie z teologią scholastyczną „fructus” — o-
pierając się na Przypowieści o siewcy (Mat. 13, 8) ■—
to nagroda rosnąca w miarę przechodzenia od cielesne-
go do wstrzemięźliwego, duchowego życia; przedstawie-
nia św. Elżbiety z Turyngii z trzema koronami są ostat-
nio odczytywane jako przykład przetłumaczenia tej dok-
tryny na język sztuki, zob. E. Hall and H. Uhr,
Aureola and Fructus: Distinctions of Beatitude in Scho-
lastic Thought and the Meaning of Some Crowns in
Early Flemish Painting (Art Bulletin, vol. LX, Nr 2,
1978), s. 251—252. — Natomiast corona aureola (w iko-
nografii: złota korona) w odróżnieniu od przysługującej
wszystkim świętym coronae aureae (w ikonografii: nimb)
osiągalna była tylko dla tych z nich, którzy w sposób
heroiczny przezwyciężyli któreś z trzech głównych za-
grożeń dla duszy: ze strony ciała (dziewictwo), świata
(męczeństwo) i szatana (posiadanie wiedzy teologicznej,
nauczanie, głoszenie kazań), zob. Hall and Uhr, o.c.,
s. 252—(270; Ciż sami, Aureola super Auream: Crowns
59
artykułu, tworzących małopolsko-węgierską gru-
pę wizerunków św. Zofii z córkami, zadziwiają-
co Mcznych i zróżnicowanych w stosunku do po-
jedynczych jak się wydaje realizacji w średnio-
wiecznej sztuce włoskiej czy zachodnioeuropej-
skiej 127, nadto wyróżniających się 'obecnością ko-
ron, jedynie przedstawienie na kwaterze z Par-
tizanskiej L’ubćy (ryc. 4), przechowywanej uprze-
dnio w Rudolphinum w Pradze, poddane zostało
bardziej szczegółowej analizie ikonograficznej
przez Guy de Tervarenta 128. Według tegoż auto-
ra odwołującego się do passio św. Zofii, odnoto-
wanej przez Wincentego z Beauvais, Petrusa de
Natalibus, Mombritiusa oraz opublikowanej przez
Graessego w Legenda aurę a jako dzieło Jakuba
z Voraginy, per analogiam do przedstawień fla-
mandzkiej świętej Godelievy z Gistel, wyobraża-
nej w XV i XVI w. z czterema koroniami, na
które zasłużyła jako kolejno: virgo ■—• coniuga-
ta — relicta — martyrizata129, córki św. Zofii
miały prawo do trzech koron jako dziewice, wy-
127 Przykłady włoskie wymienia K a f t a 1, l.c.; Ten-
ż e, Saints in Italian Art. Iconography of the Saints in
Central and South Italian Schools oj Painting, Florence
[1965], poz. 375, szp. 1053. W r. 1360 Giovanmi del Bion-
do namalował dla kościoła p.w. Sw. Zofii w Castelfio-
rentino poliptyk z przedstawieniem Matki Boskiej oraz
śś. Franciszka, Jana Ewangelisty, Zofii i Werdiany, z
którego zachowany jest tylko fragment ze św. Wer-
dianą, por. R. van Marle, Italian Schcols of Paint-
ing, t. in, The Hague 1924. s. 519. — Zob. też K. K ii n-
s 11 e, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. II, Frei-
burg i. Br. 1926, s. 542—543; Braun, o.c., szp. 672—673;
L. R e a u, Iconographie de Vart chretien, t. III: Icono-
graphie des saints, I, Paris 1958, s. 510; III, Paris 1959,
s. 1232—1233; M. Ch. Celletti, Sofia, Pistis, Elpis,
Agape. Iconografia, s.v. [w:] Bibliotheca Sanctorum, t.
XI, 1968, szp. 1279—1280; P. Stintzi, Sophia mit ihren
drei Tóchtern Fides, Spes, und Caritas, s.v. [w:] Lexikon
der christlichen Ikonographie, Bd. 8. 1976, s:zp. 382—384.
128 G. de T e r v a r e n t, Contribution a l’Iconogra-
phie de Sainte Sophie et de ses trois filles (Analecta
Bollandiana, t. LXVIII: Melanges Paul Peeters, II, 1950),
s. 419—423, PI. IV przed s. 417. Kwatera reprodukowana
też przy tekście M. R o m c a g 1 i a, Sophia, Pistis, Elpis
e Agape, s.v. [w:] Enciclopedia Cattolica, t. XI, Citta
del Vaticano [1953], il. na szp. 970.
129 M. E n g 1 i s h, Godelieue van Gistel, Heiligen
van onzen ,stam 3, Brugge 1944 — zob. omówienie tej
publikacji przez M. Coensa w Analecta Bollandiana,
t. LXII, 1944, s. 292—295; Tervarent, o.c., s. 421; na
temat ikonografii tej świętej zob. też F. van Molle,
Godelieua von Gistel, s.v. [w:] Lexikon der christlichen
Ikonographie, Bd. 6, 1974, szp. 416—417. — W Landes-
galerie w Hanowerze przechowywany jest ołtarzyk ma-
z,na w czynie i męczennice, natomiast sama św. Zo-
fia — świadek kolejnych śmierci swych dzieci —
jako duchowa, potrójna męczennica. Interpretacja
Tervarenta budzi kilka zastrzeżeń; korony św. Go-
delievy to raczej dość rzadka kontaminacja „owo-
cu” (fructus) i aureoli męczeństwa — pojęć wy-
pracowanych ostatecznie przez teologię scholasty-
cziną 13°; kwatera iz Purtizaniskiej L’ubćy jest —
jak sądzę — 'zniekształcona ikonograficznie, a
wyliczone wersje legendy nie stanowią dla niej
właściwego odniesienia.
Źródłem literackim małopolsko-węgierskich
przedstawień św. Zofii z córkami była — co oczy-
wiste — legenda „z koronami”. Ta jednoznacz-
nie tłumaczy obecność siedmiu koron należących
do św. Zofii i stanowiących nagrodę za jej sied-
miokrotną śmierć poniesioną dla Chrystusa, a
sporadycznie trzymany przez nią miecz (ryc. 10,
11) jest kolejnym sposobem poświadczenia jej mę-
czeństwa. Regalia: często występująca pojedyncza
korona, okazjonalnie berło lub glob (ryc. 14, 9)
nie są, jak się wydaje, przejęciem atrybutów Mą-
ryjny, z ok. r. 1510, na którego jednym z rewersów
przedstawiono świętą w koronie na głowie, trzymającą
w ręku siedem -koron, identyfikowaną ze św. Felicitas,
zob. H. G. G melin, Spatgotische Tafelmalerei in Nie-
dersachsen und Bremen, Veróffentlichungen der Nieder-
sacfaisischen Landesgalerie Ha/nniover, Hrsg. von H. S e i-
ler, [Munchen—Berlin] 1974, s. 571—572, Abb. 188.4. Za
wskazanie mi tego przykładu dziękuję pani mgr Broni-
sławie Guimińskiej. Sw, Felicitas była męczennicą rzym-
ską, a według legendy — matką umęczonych wraz z nią
siedmiu synów; przedstawiano ją zwykle bądź z synami,
bądź trzymającą ich głowy na misie, por. Braun, o.c.,
szp. 250—251. Na ołtarzyku hanowerskim zastąpiono gło-
wy koronami, czyli aureolami męczeństwa — zob. niżej,
przyip. 130.
130 Zgodnie z teologią scholastyczną „fructus” — o-
pierając się na Przypowieści o siewcy (Mat. 13, 8) ■—
to nagroda rosnąca w miarę przechodzenia od cielesne-
go do wstrzemięźliwego, duchowego życia; przedstawie-
nia św. Elżbiety z Turyngii z trzema koronami są ostat-
nio odczytywane jako przykład przetłumaczenia tej dok-
tryny na język sztuki, zob. E. Hall and H. Uhr,
Aureola and Fructus: Distinctions of Beatitude in Scho-
lastic Thought and the Meaning of Some Crowns in
Early Flemish Painting (Art Bulletin, vol. LX, Nr 2,
1978), s. 251—252. — Natomiast corona aureola (w iko-
nografii: złota korona) w odróżnieniu od przysługującej
wszystkim świętym coronae aureae (w ikonografii: nimb)
osiągalna była tylko dla tych z nich, którzy w sposób
heroiczny przezwyciężyli któreś z trzech głównych za-
grożeń dla duszy: ze strony ciała (dziewictwo), świata
(męczeństwo) i szatana (posiadanie wiedzy teologicznej,
nauczanie, głoszenie kazań), zob. Hall and Uhr, o.c.,
s. 252—(270; Ciż sami, Aureola super Auream: Crowns
59