DOI Artikel:
Małkiewiczówna, Helena: O późnośredniowiecznej ikonografii i kulcie św. Zofii z trzema córkami w Małopolsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0066
składania ręki n:a piersiach (ryc. 3, 4, 7)13,t. Przed-
stawiano ją jako pierwszą bądź od prawej od wi-
dza (ryc. 1, 3, zapewne 4 i 5; 12, 21, 24, 25), bądź
od lewej (ryc. 6, 7)133, oo wiązało się z koniecz-
nością przesunięcia na stronę przeciwną Spes,
trzymającej piec łub miecz (wówczas Caritas ma
odmienny atrybut). Umieszczana zawsze pośrodku
Miłość bądź — pozbawiona atrybutu — ostenta-
cyjnie składa ręce (ryc. 1, 3, 4, 5), bądź dzierży
miecz lub piec.
O tym, że w późnośredniowieczinej Małopołsce
i na obszarze Górnych Węgier czczono św. Zofię
i jej córki — zgodnie z legendą — jako święte
„historyczne”, a nie jako upostaciowanie mądro-
ści i onót teologicznych, świadczą też zbiorowe
patrocinia i odpowiadające im programy malo-
wideł ściennych czy ołtarzowych nastaw. Ryzy-
kując nieuchronne uproszczenia, przyjąć można,
iż „rodzinny” charakter grupy naszych świętych
czynił je odpowiednikiem św. Anny Samotrzeć —
notabene też wdowy, a według Trinubium matki
trzech córek134 135 136; królewskie i „bizantyńskie” po-
chodzenie zadecydowało o sąsiedztwie św. Zofii
ze św. Heleną cesarzową 137; spektakularne mę-
czeństwo łączyło je z Dziesięcioma Tysiącami Mę-
czenników z góry Ararat138 czy św. Urszulą i
jej towarzyszkami; skuteczność w wybawianiu z
chorób, nieszczęść i patronat dobrej śmierci sta-
wiały je w jednym rzędzie ze śś. Walentym, Apo-
lonią czy Barbarą.
Legenda „z koronami” pozwala też na rozpo-
znanie w scenach czterech kwater awersów skrzy-
deł tryptyku z Sasowj (ryc. 31), jedynej zacho-
wanej, a równocześnie nie sprawiającej wrażenia
134 T e r v a r en t, o.c., s. 419—420 na kwaterze z
Partizan®kiej L’ubóy córkę środkową, ze złożonymi rę-
koma, identyfikuje z Fides, córkę trzymającą piec —
z Caritas, nie zachowany atrybut córki trzeciej — Spes,
rekonstruuje jako miecz.
135 W części środkowej tryptyku warszawskiego (ryc.
14) najstarsza Fides trzyma miecz, a średnia — Spes —
ruszt, który — wyryty pomyłkowo — ostatecznie nie zo-
stał wymalowany. Pomyłką malarza jest także ruszt
trzymany przez najmłodszą Caritas na kwaterze z Go-
sprzydowej (ryc. 23) i Maniowych (ryc. 22).
136 M. Lechner, Sippe, Heilige, s.v. [w:] Lezikon
der christlichen Ikonographie, Bd. 4, 1972, szp. 163; W.
Danielski i S. Wojtowicz, Anna św., I: Kult,
oraz W. Smoleń, Anna św., II: W literaturze i sztuce,
s. v. [w:] Encyklopedia katolicka, t. I, 1973, szp. 624—625;
Z. Piechota, Średniowieczne śląskie teksty liturgi-
czne o św. Annie (Studia z Dziejów Liturgii w Polsce,
t. II, 1976), s. 146—147. — W odniesieniu do tryptyku
Sw. Trójcy w katedrze na Wawelu: zdaniem Estrei-
chera, o. c., s. 74, fig. 21 i 22 na s. 73, św. Annę ze-
stawiono w zwieńczeniu z św. Zofią jako jej „ikono-
graficzny odpowiednik”, zdaniem Białłowicz-Kry-
30. Męczeństwo córek św. Zofii, drzeworyt w Leben der
Heiligen..., 1472 (wg Schramma; repr. Pracownia Repro-
graficzna Biblioteki Jagiellońskiej)
dzieła „pierwszego” legendy obrazowej św. Zofii.
Sceny te łączono dotychczas z: Męczeństwem św.
Agaty lub Doroty (skrzydło lewe, kwatera górna),
Biczowaniem św. Agaty lub Doroty (skrzydło pra-
we, kwatera górna), Ścięciem św. Agaty lub Zu-
zanny ((skrzydło lewe, kwatera dolna) oraz Mszą
św. Grzegorza lub Komunią św. Urszuli (skrzydło
gier owej, Przykład... s. 362: ponieważ obydwie były
wdowami.
137 Historia kultu św. Heleny w Małopołsce czeka
na opracowanie. W piętnasto- i szesnastowiecznych
mszałach krakowskich (por. przyp. 100 i 103), podobnie
jak i węgierskich, por. R e i n e r t h, o.c., s. 72, oraz Ra-
do, o.c., s. 96, 104, 116, 156, 167, 258, 292, 340, 396 św.
Helena regina figuruje w kalendarzach liturgicznych
pod dniem 2.2 (21) maja, zgodnie z tradycją grecką, i
jest niemal „sąsiadką” św. Zofii. W większości diecezji
polskich święto św. Heleny w średniowieczu przypa-
dało na dzień 8 lutego, zob. Nowacki, Dzieje..., t. I,
s. 756—757; Włodarski, o.c., s. 135, 141, 146, 150, 156,
160, 161, 165, 170, 171, 241.
138 Umęczonych także w czasach cesarza Hadriana,
zob. B. Cignitt.i, Acacio di Armenia e diecimila
compagni oraz M. Ch. Celletti, jw., Iconograjia, s.v.
[w:] Bibliotheca Sanctorum, t. I, 1961, szp. 134—138. —
M. Michnowska, Malowidła ścienne z XIV w. w
kościele Sw. Jakuba w Toruniu (Teka Komisji Historii
Sztuki, t. III, 1965), s. 47, ryc. 28, tak tłumaczy zesta-
wienie na tryptyku warszawskim sceny Męczeństwa
Dziesięciu Tysięcy ze św. Zofią: „Męczennicy są przy-
62
stawiano ją jako pierwszą bądź od prawej od wi-
dza (ryc. 1, 3, zapewne 4 i 5; 12, 21, 24, 25), bądź
od lewej (ryc. 6, 7)133, oo wiązało się z koniecz-
nością przesunięcia na stronę przeciwną Spes,
trzymającej piec łub miecz (wówczas Caritas ma
odmienny atrybut). Umieszczana zawsze pośrodku
Miłość bądź — pozbawiona atrybutu — ostenta-
cyjnie składa ręce (ryc. 1, 3, 4, 5), bądź dzierży
miecz lub piec.
O tym, że w późnośredniowieczinej Małopołsce
i na obszarze Górnych Węgier czczono św. Zofię
i jej córki — zgodnie z legendą — jako święte
„historyczne”, a nie jako upostaciowanie mądro-
ści i onót teologicznych, świadczą też zbiorowe
patrocinia i odpowiadające im programy malo-
wideł ściennych czy ołtarzowych nastaw. Ryzy-
kując nieuchronne uproszczenia, przyjąć można,
iż „rodzinny” charakter grupy naszych świętych
czynił je odpowiednikiem św. Anny Samotrzeć —
notabene też wdowy, a według Trinubium matki
trzech córek134 135 136; królewskie i „bizantyńskie” po-
chodzenie zadecydowało o sąsiedztwie św. Zofii
ze św. Heleną cesarzową 137; spektakularne mę-
czeństwo łączyło je z Dziesięcioma Tysiącami Mę-
czenników z góry Ararat138 czy św. Urszulą i
jej towarzyszkami; skuteczność w wybawianiu z
chorób, nieszczęść i patronat dobrej śmierci sta-
wiały je w jednym rzędzie ze śś. Walentym, Apo-
lonią czy Barbarą.
Legenda „z koronami” pozwala też na rozpo-
znanie w scenach czterech kwater awersów skrzy-
deł tryptyku z Sasowj (ryc. 31), jedynej zacho-
wanej, a równocześnie nie sprawiającej wrażenia
134 T e r v a r en t, o.c., s. 419—420 na kwaterze z
Partizan®kiej L’ubóy córkę środkową, ze złożonymi rę-
koma, identyfikuje z Fides, córkę trzymającą piec —
z Caritas, nie zachowany atrybut córki trzeciej — Spes,
rekonstruuje jako miecz.
135 W części środkowej tryptyku warszawskiego (ryc.
14) najstarsza Fides trzyma miecz, a średnia — Spes —
ruszt, który — wyryty pomyłkowo — ostatecznie nie zo-
stał wymalowany. Pomyłką malarza jest także ruszt
trzymany przez najmłodszą Caritas na kwaterze z Go-
sprzydowej (ryc. 23) i Maniowych (ryc. 22).
136 M. Lechner, Sippe, Heilige, s.v. [w:] Lezikon
der christlichen Ikonographie, Bd. 4, 1972, szp. 163; W.
Danielski i S. Wojtowicz, Anna św., I: Kult,
oraz W. Smoleń, Anna św., II: W literaturze i sztuce,
s. v. [w:] Encyklopedia katolicka, t. I, 1973, szp. 624—625;
Z. Piechota, Średniowieczne śląskie teksty liturgi-
czne o św. Annie (Studia z Dziejów Liturgii w Polsce,
t. II, 1976), s. 146—147. — W odniesieniu do tryptyku
Sw. Trójcy w katedrze na Wawelu: zdaniem Estrei-
chera, o. c., s. 74, fig. 21 i 22 na s. 73, św. Annę ze-
stawiono w zwieńczeniu z św. Zofią jako jej „ikono-
graficzny odpowiednik”, zdaniem Białłowicz-Kry-
30. Męczeństwo córek św. Zofii, drzeworyt w Leben der
Heiligen..., 1472 (wg Schramma; repr. Pracownia Repro-
graficzna Biblioteki Jagiellońskiej)
dzieła „pierwszego” legendy obrazowej św. Zofii.
Sceny te łączono dotychczas z: Męczeństwem św.
Agaty lub Doroty (skrzydło lewe, kwatera górna),
Biczowaniem św. Agaty lub Doroty (skrzydło pra-
we, kwatera górna), Ścięciem św. Agaty lub Zu-
zanny ((skrzydło lewe, kwatera dolna) oraz Mszą
św. Grzegorza lub Komunią św. Urszuli (skrzydło
gier owej, Przykład... s. 362: ponieważ obydwie były
wdowami.
137 Historia kultu św. Heleny w Małopołsce czeka
na opracowanie. W piętnasto- i szesnastowiecznych
mszałach krakowskich (por. przyp. 100 i 103), podobnie
jak i węgierskich, por. R e i n e r t h, o.c., s. 72, oraz Ra-
do, o.c., s. 96, 104, 116, 156, 167, 258, 292, 340, 396 św.
Helena regina figuruje w kalendarzach liturgicznych
pod dniem 2.2 (21) maja, zgodnie z tradycją grecką, i
jest niemal „sąsiadką” św. Zofii. W większości diecezji
polskich święto św. Heleny w średniowieczu przypa-
dało na dzień 8 lutego, zob. Nowacki, Dzieje..., t. I,
s. 756—757; Włodarski, o.c., s. 135, 141, 146, 150, 156,
160, 161, 165, 170, 171, 241.
138 Umęczonych także w czasach cesarza Hadriana,
zob. B. Cignitt.i, Acacio di Armenia e diecimila
compagni oraz M. Ch. Celletti, jw., Iconograjia, s.v.
[w:] Bibliotheca Sanctorum, t. I, 1961, szp. 134—138. —
M. Michnowska, Malowidła ścienne z XIV w. w
kościele Sw. Jakuba w Toruniu (Teka Komisji Historii
Sztuki, t. III, 1965), s. 47, ryc. 28, tak tłumaczy zesta-
wienie na tryptyku warszawskim sceny Męczeństwa
Dziesięciu Tysięcy ze św. Zofią: „Męczennicy są przy-
62