DOI article:
Małkiewicz, Adam: Udział Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego w budowie kościoła kolegium jezuitów (obecnie farnego) w Poznaniu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0092
Marię Jarosław jecką-Gąsiorowską rysunkowego
projektu kościoła6. Opublikowała go w r. 1932
Szymańska, rekonstruując (nie całkiem popraw-
nie) dwie wersje projektu połączone w rysunku
paryskim; wcześniejszą z nich, wykreśloną czer-
wonym tusizem, datowała na koniec w. XVI, jej
powstanie kojarząc — jak się zdaje — z; pobytem
w Poznaniu w r. 1583 Jana Marii Bernardonie-
go, późniejszą zaś, wykonaną czarnym tuszem, na
pierwsze dwudziestolecie w. XVII, co oczywiście
wyłączyło możliwość wiązania projektu z Wąso-
wskim 7. Z ostrą krytyką tez Szymańskiej wystą-
pił Kazimierz Malinowski, wykazując liczne po-
pełmione przez nią błędy w odczytaniu i interpre-
tacji źródeł8. W interesującej na:s kwestii, powo-
łując się na wzmianki z r. 1677, iż fundamenty
kładziono według „idei” zaaprobowanej w Rzymie,
Malinowski stwierdził, że „drugi projekt powstał
w latach osiemdziesiątych [? — A.M.] XVII wieku
i był poprawką w stosunku do położonych w r.
1651 fundamentów” 9.
Jeana Vallery-Radot katalog planów jezuic-
kich w Biblłotheąue Nationale z r. 1960 nie wniósł
nic nowego do badań nad rysunkiem paryskim 10.
W dołączonym natomiast ido tego dzieła jako apen-
dyks katalogu planów, znajdujących się w rzym-
skich archiwach zakonu, Edmonde Laimalle opu-
blikował, niestety bez reprodukcji, nie znamy
wcześniej projekt (w dwóch egzemplarzach) mo-
dyfikacji budowli, noszący datę 1691, oraz. — w
formie krótkiej charakterystyki — dołączone do
niego komentarze, wzbogacając tym samym za-
sób źródeł do dziejów kościoła poznańskiego u.
W nowy sposób przedstawił historię kościoła
Eugeniusz Linette w monografii Jana Catenaz-
ziego z r. 1973, choć — ze .zrozumiałych wzglę-
dów — interesowały go tylko prace tego architek-
wy kościoła pojezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta
Poznania, VI, 1928), s. 329—335 (o Wąsowskim s. 333—334).
L-iczne błędy interpretacyjne Szymańskiej sprostował S.
Turski, Przyczynek do dziejów budowy kościoła po-
jezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, VII,
1929) s. 151—155.
GM. Jarosławiecka, Materiały do budowli je-
zuickich w Polsce znajdujące się w Bibliotheąue Natio-
nale w Paryżu (Sprawozdania z czynności i posiedzeń
Polskiej Akademii Umiejętności, XXXV, 1930, nr 10),
s. 16—17; to samo w Pracach Komisji Historii Sztuki
PAU, V, 1930—1934, s. 12[b],
7R. Szymańska, Nieznany projekt do kościoła
pojezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, X,
1932) s. 235—248.
8K. Malinowski, Pierwotny plan kościoła jur-
nego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, X, 1932) s.
436—443.
9 Ibid., s. 440.
ta, a wcześniejszym etapom wznoszenia świątyni
jezuickiej poświęcił niewiele miejsca12. Słusznie
datował rysunek paryski na czias przed r. 1677, w
(którym rozpoczęto prace według ulepiSzonago pro-
jektu, a jego „czerwoną” wersję odniósł do prac
prowadzonych przez Ponaina od r. 1651; z działal-
nością Wąsowskiego związał wzniesienie przed-
niego korpusu, przy czym jego inwencji przypi-
sał „przynajmniej” koncepcję kolumn z wysu-
wającym siię nad nimi belkowaniem w nawie głó-
wnej. Nie wypowiedział się Linette natomiast co
do autorstwa dwóch wersji projektów przedsta-
wionych w rysunkach rzymskich z r. 1691.
Pracy Lineltte’a nie wykorzystał, niestety, mo-
nognafdsta Wąsowskiego, Jerzy Baranowski13. Po-
wstanie rysunku paryskiego odniósł on do pierw-
szej fazy budowy kościoła (lata pięćdziesiąte
XVII w.), przy czym „czerwoną” wersję projek-
tu związał z działalnością Poncdna, „czarną” zaś
przypisał — z zastrzeżeniami — kontynuatorowi
prac, jezuicie Wojciechowi Przybyłkowłczowi14.
Nowy, zatwierdzony przez władze zakonne pro-
jekt, według którego Wąsowski prowadził budo-
wę od r. 1677, Baranowski identyfikował z „czar-
ną”, beztransepitową wersją projektu przedstawio-
nego na rzymskich rysunkach z r. 1691, zazna-
czoną zaś na jednym z nich „(żółtą” (którą błęd-
nie nazwał „niebieską”) wersję projektu, przewi-
dującą transept i kopułę, uznał za koncepcję za-
proponowaną po śmierci Wąsowskiego. Taka in-
terpretacja zachowanych rysunków ograniczała u-
dział Wąsowskiego w budowie kościoła poznań-
skiego do wprowadzenia kolumn przy wszystkich
filariach w nawie głównej, przy czym s-amą ideę
zaistoisowania kolumn we wnętrzu, choć w zakre-
sie ograniczonym do przęsła skrzyżowania, znaną
z rysunku paryskiego, należałoby uznać — w
10 J. V a 11 e r y-Eadot, Le recueil de plans d’edi-
fices de la Compagnie de Jesus conseruś e la Bibliothe-
ąue Nationale de Paris, Biibliotheca Insitituitd Historici
S.I., XV, Romę 1960, s. 329, poz. 1059 i pl. XXXI.
11 E. Lamalle, Les plans des archiues romaines
de la Compagnie de Jesus [w:] Vallery-Radot, o.c.,
s. 499—500, poz. 265—266.
12 E. Linette, Jan Catenazzi — architekt i jego
dzieło w Wielkopolsce (Prace Komisji Historii Sztuki
PTPN, IX, z. 3, Warszawa—Poznań 1973); o budowie ko-
ścioła przed Catemazzim — s. 40—42.
13 J. Baranowski, Bartłomiej Nataniel Wąsow-
ski. Teoretyk i architekt XVII w., Studia z Historii Sztu-
ki, XX, Wrocław 1975, o kościele s. 22 i 74—86.
14 Przyjęcie hipotezy Baranowskiego kazałoby uznać
rok 1653 — datę objęcia prac przez Przybyłkowicza —
za terminus a ąuo powstania rysunku, tymczasem w
podpisie pod reprodukcją jest on niekonsekwentnie da-
towany ,,ok. 1651”.
88
projektu kościoła6. Opublikowała go w r. 1932
Szymańska, rekonstruując (nie całkiem popraw-
nie) dwie wersje projektu połączone w rysunku
paryskim; wcześniejszą z nich, wykreśloną czer-
wonym tusizem, datowała na koniec w. XVI, jej
powstanie kojarząc — jak się zdaje — z; pobytem
w Poznaniu w r. 1583 Jana Marii Bernardonie-
go, późniejszą zaś, wykonaną czarnym tuszem, na
pierwsze dwudziestolecie w. XVII, co oczywiście
wyłączyło możliwość wiązania projektu z Wąso-
wskim 7. Z ostrą krytyką tez Szymańskiej wystą-
pił Kazimierz Malinowski, wykazując liczne po-
pełmione przez nią błędy w odczytaniu i interpre-
tacji źródeł8. W interesującej na:s kwestii, powo-
łując się na wzmianki z r. 1677, iż fundamenty
kładziono według „idei” zaaprobowanej w Rzymie,
Malinowski stwierdził, że „drugi projekt powstał
w latach osiemdziesiątych [? — A.M.] XVII wieku
i był poprawką w stosunku do położonych w r.
1651 fundamentów” 9.
Jeana Vallery-Radot katalog planów jezuic-
kich w Biblłotheąue Nationale z r. 1960 nie wniósł
nic nowego do badań nad rysunkiem paryskim 10.
W dołączonym natomiast ido tego dzieła jako apen-
dyks katalogu planów, znajdujących się w rzym-
skich archiwach zakonu, Edmonde Laimalle opu-
blikował, niestety bez reprodukcji, nie znamy
wcześniej projekt (w dwóch egzemplarzach) mo-
dyfikacji budowli, noszący datę 1691, oraz. — w
formie krótkiej charakterystyki — dołączone do
niego komentarze, wzbogacając tym samym za-
sób źródeł do dziejów kościoła poznańskiego u.
W nowy sposób przedstawił historię kościoła
Eugeniusz Linette w monografii Jana Catenaz-
ziego z r. 1973, choć — ze .zrozumiałych wzglę-
dów — interesowały go tylko prace tego architek-
wy kościoła pojezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta
Poznania, VI, 1928), s. 329—335 (o Wąsowskim s. 333—334).
L-iczne błędy interpretacyjne Szymańskiej sprostował S.
Turski, Przyczynek do dziejów budowy kościoła po-
jezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, VII,
1929) s. 151—155.
GM. Jarosławiecka, Materiały do budowli je-
zuickich w Polsce znajdujące się w Bibliotheąue Natio-
nale w Paryżu (Sprawozdania z czynności i posiedzeń
Polskiej Akademii Umiejętności, XXXV, 1930, nr 10),
s. 16—17; to samo w Pracach Komisji Historii Sztuki
PAU, V, 1930—1934, s. 12[b],
7R. Szymańska, Nieznany projekt do kościoła
pojezuickiego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, X,
1932) s. 235—248.
8K. Malinowski, Pierwotny plan kościoła jur-
nego w Poznaniu (Kronika Miasta Poznania, X, 1932) s.
436—443.
9 Ibid., s. 440.
ta, a wcześniejszym etapom wznoszenia świątyni
jezuickiej poświęcił niewiele miejsca12. Słusznie
datował rysunek paryski na czias przed r. 1677, w
(którym rozpoczęto prace według ulepiSzonago pro-
jektu, a jego „czerwoną” wersję odniósł do prac
prowadzonych przez Ponaina od r. 1651; z działal-
nością Wąsowskiego związał wzniesienie przed-
niego korpusu, przy czym jego inwencji przypi-
sał „przynajmniej” koncepcję kolumn z wysu-
wającym siię nad nimi belkowaniem w nawie głó-
wnej. Nie wypowiedział się Linette natomiast co
do autorstwa dwóch wersji projektów przedsta-
wionych w rysunkach rzymskich z r. 1691.
Pracy Lineltte’a nie wykorzystał, niestety, mo-
nognafdsta Wąsowskiego, Jerzy Baranowski13. Po-
wstanie rysunku paryskiego odniósł on do pierw-
szej fazy budowy kościoła (lata pięćdziesiąte
XVII w.), przy czym „czerwoną” wersję projek-
tu związał z działalnością Poncdna, „czarną” zaś
przypisał — z zastrzeżeniami — kontynuatorowi
prac, jezuicie Wojciechowi Przybyłkowłczowi14.
Nowy, zatwierdzony przez władze zakonne pro-
jekt, według którego Wąsowski prowadził budo-
wę od r. 1677, Baranowski identyfikował z „czar-
ną”, beztransepitową wersją projektu przedstawio-
nego na rzymskich rysunkach z r. 1691, zazna-
czoną zaś na jednym z nich „(żółtą” (którą błęd-
nie nazwał „niebieską”) wersję projektu, przewi-
dującą transept i kopułę, uznał za koncepcję za-
proponowaną po śmierci Wąsowskiego. Taka in-
terpretacja zachowanych rysunków ograniczała u-
dział Wąsowskiego w budowie kościoła poznań-
skiego do wprowadzenia kolumn przy wszystkich
filariach w nawie głównej, przy czym s-amą ideę
zaistoisowania kolumn we wnętrzu, choć w zakre-
sie ograniczonym do przęsła skrzyżowania, znaną
z rysunku paryskiego, należałoby uznać — w
10 J. V a 11 e r y-Eadot, Le recueil de plans d’edi-
fices de la Compagnie de Jesus conseruś e la Bibliothe-
ąue Nationale de Paris, Biibliotheca Insitituitd Historici
S.I., XV, Romę 1960, s. 329, poz. 1059 i pl. XXXI.
11 E. Lamalle, Les plans des archiues romaines
de la Compagnie de Jesus [w:] Vallery-Radot, o.c.,
s. 499—500, poz. 265—266.
12 E. Linette, Jan Catenazzi — architekt i jego
dzieło w Wielkopolsce (Prace Komisji Historii Sztuki
PTPN, IX, z. 3, Warszawa—Poznań 1973); o budowie ko-
ścioła przed Catemazzim — s. 40—42.
13 J. Baranowski, Bartłomiej Nataniel Wąsow-
ski. Teoretyk i architekt XVII w., Studia z Historii Sztu-
ki, XX, Wrocław 1975, o kościele s. 22 i 74—86.
14 Przyjęcie hipotezy Baranowskiego kazałoby uznać
rok 1653 — datę objęcia prac przez Przybyłkowicza —
za terminus a ąuo powstania rysunku, tymczasem w
podpisie pod reprodukcją jest on niekonsekwentnie da-
towany ,,ok. 1651”.
88