DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Udział Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego w budowie kościoła kolegium jezuitów (obecnie farnego) w Poznaniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20611#0093
światłe wypowiedzi autora — ;za wcześniejszą i
przypisać Rrzybyłkowiiczowl.
Z-e stanowiskiem Baranowskiego polemizowa-
łem w cytowanej wyżej recenzji z r. 1977 15. Iden-
tyfikując -— zigodnie z Ldnettem — rysunek pa ry-
siki ize wspomnianym w r. 1677 nowym projek-
tem, datowałem go na czais .między 25 kwietnia
1675 a czerwcem 1677; podobnie jak Linette „czar-
ną” wersję projektu atrybuowałem Wąsowsfcie-
mu, „czerwoną” zaś odniosłem do prac prowadzo-
nych wcześniej przez Pontiiina. Wąisowsikiemu
skłonny (byłem również hipotetycznie przypisać
„żółtą” wersję projektu rzymskiego, a ściślej:
przedstawioną w niej modyfikację wcześniejsze-
go projektu, którą odniosłem do lat 1683—1686;
„czarną” wersję rzymską uznałem natomiast za
późniejszą, opracowaną po śmierci Wąsowskiego.
Z nim więc — jatko z projektantem — związałem
nową koncepcję układu wnętrza z tiranseptem
i kopułą oraz kulisową kompozycję kolumn przy-
ściennych, a więc te rozwiązania, które — mimo
ostatecznej rezygnacji z kopuły — dlecydują o
wyrazie stylowym wnętrza zrealizowanej budo-
wli.
Te właśnie ustalenia streścił Jerzy Pasizenda
w krótkim, lecz ważnym artykule o Wąscwskim
jako projektancie, opublikowanym w Rzymie w
r. 1980 16. W interesującym nas zakresie nowością
jest tu stwierdzenie, że w rysunku paryskim cha-
rakter pisma wskazuje na autorstwo Wąsowslkie-
go, oraz przypuszczenie, iż rysunek „prawie na
peiwno” powstał w r. 1675, między 25 kwietnia
(powołanie Wąsowskiego na stanowisko rektora
w Poznaniu) a 21 września (jego wyjazd do Rzy-
mu).
W wydanej w tymże roku książce o polskiej
architekturze XVII wieku Adam Miłohędzfci traf-
nie, choć zwięźle charakteryzując styl kościoła, po-
dał niewiele konkretnych danych historycznych 17.
Jego zdaniem „kościół najwięcej zdaje się za-
wdzięczać” Wąsowskiemu, którego projekt w pier-
wszej wersji miał przedstawiać budowlę beztran-
sęptową, i który dopiero „po realizacji czołowych
15 Por. przyp. 1.
16 J. P a s z e n d a, Projects de l’architecte Bartłomiej
Wąsowski S.I. (Archivum Historicum Societatis Iesu,
XLIX, 1980), s. 305—309 (o kościele poznańskim s. 305—
307). Autor cytuje książkę Linette’a tylko w przyp. 3
wśród „historyków [którzy] nie zgadzają się ani co do
autorstwa, ani co do daty” rysunku paryskiego, a więc
na równych prawach z Szymańską, Vallery-Radotem i
Baranowskim, mój zaś artykuł wyłącznie w przyp. 1,
zawierającym wykaz podstawowej literatury o Wąsow-
skim; nie znający stanu badań czytelnik może przeto
przypuszczać, że zaprezentowane mu ustalenia są no-
wym i całkowicie samodzielnym dziełem Paszendy. — Po-
przęseł ([czyżby w r. 1686? — A.M.] zdecydował
się jednak na wprowadzenie transeptu” i „już
w latach osiemdziesiątych” opracował „całościo-
wą koncepcję artystyczną” wnętrza. Te zaskaku-
jąco ogólnikowe sformułowania Miłolbędzkiego
zdają się chyba wynikać z niechęci do ustosunko-
wania się wobec dwu różnych stanowisk, wyrażo-
nych przez Baranowskiego z jednej, a przeze mnie,
w nawiązaniu do badań Linette’a, z drugiej stro-
ny, datowanie zaś koncepcji transeptu dopiero na
lata osiemdziesiąte jest chyba mechanicznym po-
wtórzeniem błędu Malinowskiego. Takie ujęcie
udziału Wąsowskiego w budowie kościoła poznań-
skiego w podstawowym syntetycznym opracowa-
niu dziejów architektury polskiej XVII wieku
dodatkowo skłania do ponownego przedstawienia
problemu, tym razem w pełniej udokumentowanej
wersji.
II. RYSUNKOWE PROJEKTY KOŚCIOŁA JEZUITÓW
W POZNANIU
Zachowany w Biibliotheąuie Naitionale w Pa-
ryżu projekt (ryc. 1)18 * * * * * * * * * obejmuje dwa rysunki: w
górnej części karty przekrój podłużny kościoła
zatytułowany Orthographia Interior Templi Po-
snaniensis Societatis Iesu, w dolnej części odpo-
wiadający mu rzut poziomy określony jako Icho-
graphia [!] Templi Collegij Societatis Iesu Posna-
niae in Maiori Polonia. Rysunki są rozdzielone
podzdałką liniową w łokciach polskich („Scala cu-
biiitoruim Poloniicatium”), co potwierdza powstanie
projektu w Polsce.
Podczas gdy górny rysunek został wykreślony
czarnym tuszem, w dolnym oprócz czarnego za-
stosowano również tusz czerwony. Zasadę uży-
cia tych kolorów wyjaśnia napis: „Golor ruber in-
dicat posita pridem fundamenta; nigeir reduetio-
nem eanumdem in novam ex parte formam”. Tak
więc dolny rysunek stanowi połączenie dwóch róż-
nych rzutów poziomych: wykreślanego czerwo-
nym tuszem pomiaru wcześniej położonych fun-
szerzona i pełniej udokumentowana polska wersja arty-
kułu J. Paszendy, zatytułowana Bartłomieja Wąso-
wskiego własnoręczne projekty dla Poznania, Jarosławia
i Lwowa (Biuletyn Historii Sztuki, XLIX, 1987, s. 251—
—258), ukazała się po złożeniu niniejszej pracy do dru-
ku (druk numeru 3—4 tego rocznika Biuletynu ukoń-
czono w lipcu 1989), toteż nie mogła być w niej wyko-
rzystana.
17 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wie-
ku, Warszawa 1980, Dzieje Sztuki Polskiej, t. IV, cz.
1, s. 413—414.
18 Bibl. Nat. w Paryżu, Cabinet des Estampes, vol.
XII, nr 1059 (dawna sygn. Hd-4a, 68).
89
przypisać Rrzybyłkowiiczowl.
Z-e stanowiskiem Baranowskiego polemizowa-
łem w cytowanej wyżej recenzji z r. 1977 15. Iden-
tyfikując -— zigodnie z Ldnettem — rysunek pa ry-
siki ize wspomnianym w r. 1677 nowym projek-
tem, datowałem go na czais .między 25 kwietnia
1675 a czerwcem 1677; podobnie jak Linette „czar-
ną” wersję projektu atrybuowałem Wąsowsfcie-
mu, „czerwoną” zaś odniosłem do prac prowadzo-
nych wcześniej przez Pontiiina. Wąisowsikiemu
skłonny (byłem również hipotetycznie przypisać
„żółtą” wersję projektu rzymskiego, a ściślej:
przedstawioną w niej modyfikację wcześniejsze-
go projektu, którą odniosłem do lat 1683—1686;
„czarną” wersję rzymską uznałem natomiast za
późniejszą, opracowaną po śmierci Wąsowskiego.
Z nim więc — jatko z projektantem — związałem
nową koncepcję układu wnętrza z tiranseptem
i kopułą oraz kulisową kompozycję kolumn przy-
ściennych, a więc te rozwiązania, które — mimo
ostatecznej rezygnacji z kopuły — dlecydują o
wyrazie stylowym wnętrza zrealizowanej budo-
wli.
Te właśnie ustalenia streścił Jerzy Pasizenda
w krótkim, lecz ważnym artykule o Wąscwskim
jako projektancie, opublikowanym w Rzymie w
r. 1980 16. W interesującym nas zakresie nowością
jest tu stwierdzenie, że w rysunku paryskim cha-
rakter pisma wskazuje na autorstwo Wąsowslkie-
go, oraz przypuszczenie, iż rysunek „prawie na
peiwno” powstał w r. 1675, między 25 kwietnia
(powołanie Wąsowskiego na stanowisko rektora
w Poznaniu) a 21 września (jego wyjazd do Rzy-
mu).
W wydanej w tymże roku książce o polskiej
architekturze XVII wieku Adam Miłohędzfci traf-
nie, choć zwięźle charakteryzując styl kościoła, po-
dał niewiele konkretnych danych historycznych 17.
Jego zdaniem „kościół najwięcej zdaje się za-
wdzięczać” Wąsowskiemu, którego projekt w pier-
wszej wersji miał przedstawiać budowlę beztran-
sęptową, i który dopiero „po realizacji czołowych
15 Por. przyp. 1.
16 J. P a s z e n d a, Projects de l’architecte Bartłomiej
Wąsowski S.I. (Archivum Historicum Societatis Iesu,
XLIX, 1980), s. 305—309 (o kościele poznańskim s. 305—
307). Autor cytuje książkę Linette’a tylko w przyp. 3
wśród „historyków [którzy] nie zgadzają się ani co do
autorstwa, ani co do daty” rysunku paryskiego, a więc
na równych prawach z Szymańską, Vallery-Radotem i
Baranowskim, mój zaś artykuł wyłącznie w przyp. 1,
zawierającym wykaz podstawowej literatury o Wąsow-
skim; nie znający stanu badań czytelnik może przeto
przypuszczać, że zaprezentowane mu ustalenia są no-
wym i całkowicie samodzielnym dziełem Paszendy. — Po-
przęseł ([czyżby w r. 1686? — A.M.] zdecydował
się jednak na wprowadzenie transeptu” i „już
w latach osiemdziesiątych” opracował „całościo-
wą koncepcję artystyczną” wnętrza. Te zaskaku-
jąco ogólnikowe sformułowania Miłolbędzkiego
zdają się chyba wynikać z niechęci do ustosunko-
wania się wobec dwu różnych stanowisk, wyrażo-
nych przez Baranowskiego z jednej, a przeze mnie,
w nawiązaniu do badań Linette’a, z drugiej stro-
ny, datowanie zaś koncepcji transeptu dopiero na
lata osiemdziesiąte jest chyba mechanicznym po-
wtórzeniem błędu Malinowskiego. Takie ujęcie
udziału Wąsowskiego w budowie kościoła poznań-
skiego w podstawowym syntetycznym opracowa-
niu dziejów architektury polskiej XVII wieku
dodatkowo skłania do ponownego przedstawienia
problemu, tym razem w pełniej udokumentowanej
wersji.
II. RYSUNKOWE PROJEKTY KOŚCIOŁA JEZUITÓW
W POZNANIU
Zachowany w Biibliotheąuie Naitionale w Pa-
ryżu projekt (ryc. 1)18 * * * * * * * * * obejmuje dwa rysunki: w
górnej części karty przekrój podłużny kościoła
zatytułowany Orthographia Interior Templi Po-
snaniensis Societatis Iesu, w dolnej części odpo-
wiadający mu rzut poziomy określony jako Icho-
graphia [!] Templi Collegij Societatis Iesu Posna-
niae in Maiori Polonia. Rysunki są rozdzielone
podzdałką liniową w łokciach polskich („Scala cu-
biiitoruim Poloniicatium”), co potwierdza powstanie
projektu w Polsce.
Podczas gdy górny rysunek został wykreślony
czarnym tuszem, w dolnym oprócz czarnego za-
stosowano również tusz czerwony. Zasadę uży-
cia tych kolorów wyjaśnia napis: „Golor ruber in-
dicat posita pridem fundamenta; nigeir reduetio-
nem eanumdem in novam ex parte formam”. Tak
więc dolny rysunek stanowi połączenie dwóch róż-
nych rzutów poziomych: wykreślanego czerwo-
nym tuszem pomiaru wcześniej położonych fun-
szerzona i pełniej udokumentowana polska wersja arty-
kułu J. Paszendy, zatytułowana Bartłomieja Wąso-
wskiego własnoręczne projekty dla Poznania, Jarosławia
i Lwowa (Biuletyn Historii Sztuki, XLIX, 1987, s. 251—
—258), ukazała się po złożeniu niniejszej pracy do dru-
ku (druk numeru 3—4 tego rocznika Biuletynu ukoń-
czono w lipcu 1989), toteż nie mogła być w niej wyko-
rzystana.
17 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wie-
ku, Warszawa 1980, Dzieje Sztuki Polskiej, t. IV, cz.
1, s. 413—414.
18 Bibl. Nat. w Paryżu, Cabinet des Estampes, vol.
XII, nr 1059 (dawna sygn. Hd-4a, 68).
89