DOI Artikel:
Czerni, Krystyna: Witraż "Apollo" Stanisława Wyspiańskiego dla Domu Lekarskiego w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20614#0155
rze greckiej rzeźby, na tle świetlistej kuli pełnej
krążących aniołów i Duchów Sławy. Jest to per-
sonifikacja słońca, będącego w Blake’owskiej mi-
tologii synonimem Twórczej Wyobraźni i Poetyc-
kiego Geniuszu. Słoneczny owal wokół postaci
jest tu wyraźnie reminiscencją średniowiecznej
mandorli, przynależnej m. in. Chrystusowi. Spo-
sób modelowania przez Wyspiańskiego ciała Apol-
lina przypomina muskularnych druidów i hero-
sów z grafik Blake’a, którego sztuka wydawała
się korespondować swym klimatem i wizyjnością
z typem wyobraźni Wyspiańskiego, uzewnętrz-
nionym właśnie w ostatnim witrażu. Biorąc pod
uwagę zaskakujące związki światopoglądowe oraz
zbieżność koncepcji teologiczno-filozoficznych obu
artystów — stosunek Wyspiańskiego do Blake’a
wydaje się zagadnieniem intrygującym i wartym
szczegółowego zbadania 52.
Przy wszystkich oczywistych i domniemanych
zależnościach witraż Apollo jest dziełem oryginal-
nym, a także — jak na czas powstania — bardzo
nowoczesnym, nic więc dziwnego, że nie od po-
czątku przez wszystkich zaakceptowanym i zrozu-
mianym. Entuzjastą projektu był jego inspirator
Julian Nowak, już jednak Leonard Lepszy wyra-
żał się o całym wnętrzu Domu Lekarskiego z pew-
ną niechęcią53. Jak bardzo drażliwy na krytykę
był Wyspiański, wspomina — także sceptyczny
wobec pomysłu — Józef Kotarbiński: „Gdy póź-
niej jeden z recenzentów zarzucił słusznie [sic! —
KC] w felietonie malarskim jednego z pism kra-
kowskich, że witraż skomponowany dla Domu Le-
karskiego w Krakowie, a przedstawiający system
słoneczny Kopernika, ma rysunek poplątany i
chaotyczny, poeta nadesłał do redakcji list pouf-
ny, ziejący uniesieniem, pełen przezwisk obelży-
wych dla krytyka” 54. Recenzją, która tak bardzo
wyprowadziła z równowagi Wyspiańskiego, był
prawdopodobnie anonimowy artykuł zamieszczony
w Nowej Reformie pt. Z Wystawy Towarzystwa
Sztuk Pięknych, a więc dotyczący nie tyle witra-
żu, ile jego kartonu pastelowego, wystawionego w
styczniu 1905 roku. Tekst ten, pisany z dużą do-
zą złośliwości i ignorancji, nie stanowi może naj-
lepszego podsumowania interpretacji dzieła Wy-
spiańskiego, dowodzi jednak dobitnie jak wielkim
nieporozumieniem może skończyć się pierwszy
odbiór twórczości oryginalnej i nowatorskiej:
„Mają witraże Wyspiańskiego licznych, a nawet
fanatycznych wielbicieli, więc i ten najnowszy
witraż, wyobrażający, jak głosi Katalog, «System
słoneczny Kopernika», znajdzie ich zapewne nie-
mało. I będą ludzie nad nim kiwać głowami i za-
chwycać się tym, czego w obrazie nie ma, lub co
im zasuggestyonują komentatorowie, do których
Wyspiański szczególniejsze ma szczęście. To jed-
nak jest faktem, że trzeba wyobraźni równie buj-
nej, jak Wyspiańskiego, aby odnaleźć myśl lub
tylko ślad tej myśli, jaką chciał autor wyrazić,
wśród chaosu żółtych i niebieskich smug, otacza-
jących szeroko zatoczonym kołem postać jakiegoś
rycerza w zbroi, gubi się oko widza, na próżno
szukając logicznego związku przynależności splą-
tanych plam, kresek i linij barwnych. Witraż ten
jest charakterystycznym wyrazem pewnego kie-
runku twórczości Wyspiańskiego, która w dzie-
dzinie pomysłów witrażowych przybrała niewąt-
pliwie cechy maniery” 55.
52 W. Juszczak, Laokoon Blake’a [w:] Tenże, 53 Lepszy o c. s 441_448.
Fakty i wyobraźnia, Warszawa 1979, s. 84—105; A. Ko- 54 Kotarbiński o.c.
n o p a c k i, William Blake, Warszawa 1987 (W kręgu 55 w. j. c.
sztuki), s. [51—52],
LE \TTRAIL „APOLLON” DE STANISŁAW WYSPIAŃSKI POUR LA MAISON
DES MEDECINS A CRACOYIE
Le projet du yitrail Apollon ou Le systeme helio-
centriąue de Copernic fut dessine par Stanisław Wy-
spiański dans la 2e moitie de 1904 a la demande de la
Societe des Medecins de Cracovie. L’artiste a prepare
les projets de la decoration de l’interieur de la Maison
entiere, recemment construite, dont la cage d’escalier
a trois vitraux, executes a Cracovie par 1’Atelier de
fabrication des vitraux, des yitrages artistiąues et de
la mosaiąue en verre de Tuch et Ekielski. Malheu-
reusement la fenetre principale, celle du milieu, a ete
detruite pendant la seconde guerre mondiale. Le yitrail
a ete reconstruit en 1972.
L’iconographie d’Apollon a plusieurs significations,
et sa symboliąue comprend les idees et les motifs prin-
cipaux de 1’epoąue moderne. Le titre primitif: Le sy-
steme heliocentriąue de Copernic suggere l’idee princi-
pale de la composition. L’espace cosmiąue est montre
comme un ensemble de spheres ellipsoidales d’ou sur-
git Apollon-Soleil entoure de planetes. Le dieu-soleil est
represente comme un adolescent nu attache a sa lyre;
149
krążących aniołów i Duchów Sławy. Jest to per-
sonifikacja słońca, będącego w Blake’owskiej mi-
tologii synonimem Twórczej Wyobraźni i Poetyc-
kiego Geniuszu. Słoneczny owal wokół postaci
jest tu wyraźnie reminiscencją średniowiecznej
mandorli, przynależnej m. in. Chrystusowi. Spo-
sób modelowania przez Wyspiańskiego ciała Apol-
lina przypomina muskularnych druidów i hero-
sów z grafik Blake’a, którego sztuka wydawała
się korespondować swym klimatem i wizyjnością
z typem wyobraźni Wyspiańskiego, uzewnętrz-
nionym właśnie w ostatnim witrażu. Biorąc pod
uwagę zaskakujące związki światopoglądowe oraz
zbieżność koncepcji teologiczno-filozoficznych obu
artystów — stosunek Wyspiańskiego do Blake’a
wydaje się zagadnieniem intrygującym i wartym
szczegółowego zbadania 52.
Przy wszystkich oczywistych i domniemanych
zależnościach witraż Apollo jest dziełem oryginal-
nym, a także — jak na czas powstania — bardzo
nowoczesnym, nic więc dziwnego, że nie od po-
czątku przez wszystkich zaakceptowanym i zrozu-
mianym. Entuzjastą projektu był jego inspirator
Julian Nowak, już jednak Leonard Lepszy wyra-
żał się o całym wnętrzu Domu Lekarskiego z pew-
ną niechęcią53. Jak bardzo drażliwy na krytykę
był Wyspiański, wspomina — także sceptyczny
wobec pomysłu — Józef Kotarbiński: „Gdy póź-
niej jeden z recenzentów zarzucił słusznie [sic! —
KC] w felietonie malarskim jednego z pism kra-
kowskich, że witraż skomponowany dla Domu Le-
karskiego w Krakowie, a przedstawiający system
słoneczny Kopernika, ma rysunek poplątany i
chaotyczny, poeta nadesłał do redakcji list pouf-
ny, ziejący uniesieniem, pełen przezwisk obelży-
wych dla krytyka” 54. Recenzją, która tak bardzo
wyprowadziła z równowagi Wyspiańskiego, był
prawdopodobnie anonimowy artykuł zamieszczony
w Nowej Reformie pt. Z Wystawy Towarzystwa
Sztuk Pięknych, a więc dotyczący nie tyle witra-
żu, ile jego kartonu pastelowego, wystawionego w
styczniu 1905 roku. Tekst ten, pisany z dużą do-
zą złośliwości i ignorancji, nie stanowi może naj-
lepszego podsumowania interpretacji dzieła Wy-
spiańskiego, dowodzi jednak dobitnie jak wielkim
nieporozumieniem może skończyć się pierwszy
odbiór twórczości oryginalnej i nowatorskiej:
„Mają witraże Wyspiańskiego licznych, a nawet
fanatycznych wielbicieli, więc i ten najnowszy
witraż, wyobrażający, jak głosi Katalog, «System
słoneczny Kopernika», znajdzie ich zapewne nie-
mało. I będą ludzie nad nim kiwać głowami i za-
chwycać się tym, czego w obrazie nie ma, lub co
im zasuggestyonują komentatorowie, do których
Wyspiański szczególniejsze ma szczęście. To jed-
nak jest faktem, że trzeba wyobraźni równie buj-
nej, jak Wyspiańskiego, aby odnaleźć myśl lub
tylko ślad tej myśli, jaką chciał autor wyrazić,
wśród chaosu żółtych i niebieskich smug, otacza-
jących szeroko zatoczonym kołem postać jakiegoś
rycerza w zbroi, gubi się oko widza, na próżno
szukając logicznego związku przynależności splą-
tanych plam, kresek i linij barwnych. Witraż ten
jest charakterystycznym wyrazem pewnego kie-
runku twórczości Wyspiańskiego, która w dzie-
dzinie pomysłów witrażowych przybrała niewąt-
pliwie cechy maniery” 55.
52 W. Juszczak, Laokoon Blake’a [w:] Tenże, 53 Lepszy o c. s 441_448.
Fakty i wyobraźnia, Warszawa 1979, s. 84—105; A. Ko- 54 Kotarbiński o.c.
n o p a c k i, William Blake, Warszawa 1987 (W kręgu 55 w. j. c.
sztuki), s. [51—52],
LE \TTRAIL „APOLLON” DE STANISŁAW WYSPIAŃSKI POUR LA MAISON
DES MEDECINS A CRACOYIE
Le projet du yitrail Apollon ou Le systeme helio-
centriąue de Copernic fut dessine par Stanisław Wy-
spiański dans la 2e moitie de 1904 a la demande de la
Societe des Medecins de Cracovie. L’artiste a prepare
les projets de la decoration de l’interieur de la Maison
entiere, recemment construite, dont la cage d’escalier
a trois vitraux, executes a Cracovie par 1’Atelier de
fabrication des vitraux, des yitrages artistiąues et de
la mosaiąue en verre de Tuch et Ekielski. Malheu-
reusement la fenetre principale, celle du milieu, a ete
detruite pendant la seconde guerre mondiale. Le yitrail
a ete reconstruit en 1972.
L’iconographie d’Apollon a plusieurs significations,
et sa symboliąue comprend les idees et les motifs prin-
cipaux de 1’epoąue moderne. Le titre primitif: Le sy-
steme heliocentriąue de Copernic suggere l’idee princi-
pale de la composition. L’espace cosmiąue est montre
comme un ensemble de spheres ellipsoidales d’ou sur-
git Apollon-Soleil entoure de planetes. Le dieu-soleil est
represente comme un adolescent nu attache a sa lyre;
149