DOI article:
Nowakowska-Sito, Katarzyna: "Apollo - System Kopernika": Studium o witrażu Wyspiańskiego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20614#0169
postacią słońca, stwarzał on, za pomocą uznawa-
nych wtedy powszechnie argumentów, istotną
podstawę do odkrywania symbolicznej wspólnoty
wierzeń. Częste w owym czasie poszukiwania
strukturalnych podobieństw kultur znalazło po-
żywkę w heliolatrii, także w publikacjach
adwersarzy Mullera, wyznawców metody antro-
pologicznej, jak choćby w Cywilizacji pierwotnej
Edwarda Tylora, w której czytamy, że „słońce
każdego systemu planetarnego jest zarazem mie-
szkaniem wyższych i najwyższych istot ducho-
wych, oraz zbiegowiskiem tych, które przebyły
na innych planetach poprzednie szczeble niższej
organizacji” 42.
Wyspiański, jak się wydaje, nie wykazywał
szczególnego zainteresowania wiedzą teozoficzną,
czy ezoteryczną, natomiast wiele z powyższych
koncepcji chłonął zapewne za pośrednictwem li-
teratury, a przede wszystkim publikacji na te-
mat mitów i folkloru, którymi żywo się zajmo-
wał 43.
Należy wreszcie zwrócić uwagę na — podsta-
wowy dla zawartej w jego utworach wiary w wę-
drówkę dusz i ideę wyrastających ponad otocze-
nie „duchów przewodnich” — wpływ twórczości
mistycznej Słowackiego, która patronuje też w
znacznym stopniu jego skłonności do kontamina-
cji motywów chrześcijańskich i pogańskich.
Wpływy te, wielokrotnie wykazywane, nie wy-
magają dowodu. Dla nas znaczenie ma tu głów-
nie obecna w mistycznych dziełach Słowackiego
symbolika światła i słońca, kojarzona (podobnie
jak np. w Rapsodach Wyspiańskiego) ze 'znakiem
duchowej mocy. W utworach tych „światło utoż-
samione zostaje [...] ze «słonecznością», ze słoń-
cem, które jest z kolei stałą epifanią Chrystusa
[...] Chrystus jest słońcem par excellence, czło-
wiek zaś posiada w sobie pewną cząstkę Chry-
stusa, słońca” [...] «Słoneczność» znaczy tu po
prostu idoskonałość, świętość, stan, który świat
może osiągnąć stopniowo i mieć w różnym nasi-
leniu, a który w stopniu najwyższym posiada
Chrystus, gdyż jest Słońcem” 44.
szy polski przekład dokonany jest na podstawie 52 wy-
dania francuskiego.
42 E. B. T y 1 o r, Cywilizacja pierwotna, Warszawa
1898, s. 58.
43 Sąd powyższy opieram na podstawie publikacji
figurujących w spisie księgozbioru artysty w Muzeum
Wyspiańskiego w Krakowie. Pani Marcie Romanowskiej
składam podziękowania za jego udostępnienie.
44 M. Cieśla, Mistyczna struktura wyobraźni Sło-
wackiego, Wrocław 1979, s. 31, 32.
Na fakt, że pojawiający się w teorii genezyj-
skiej słoneczny charakter Chrystusa mógł stano-
wić pewną inspirację stworzonej przez Wyspiań-
skiego religijnej syntezy, wskazywał Wilhelm
Barbasz, pisząc: „Chrystusa Słowacki uważa za
Słońce, i to zarówno w znaczeniu fizycznym, jak
duchowym. Chrystus-Słońce jest naczelnym kró-
łem-duchem, ma więc dwie jego cechy: jest wo-
dzem i typem, jako wódz prowadzi duchy glo-
bowe ku celowi finalnemu, jako typ zaś jest wzo-
rem, ku któremu duchy zdążają [...] W tej nau-
ce zapewne jest ważne źródło koncepcji Apolli-
na-Chrystusa u Wyspiańskiego — konkludował
Barbasz — choć ma ona swą odrębną barwę, bar-
wę przede wszystkim wybitnie symboliczną”45.
Stwierdzał on również znaczną popularność
idei Chrystusa-Słońca w epoce Słowackiego, spo-
wodowaną poczytnością osobliwego dzieła Charles
Franęois Dupuis UOrigine de tous les cultes ou
religion universelle (1795), które doczekało się ‘w
wieku XIX kilku wznowień 46. Na podstawie astro-
nomiezno-alegorycznych spekulacji Dupuis sta-
rał się udowodnić, że chrześcijaństwo jest religią
Słońca, biorącą swój początek z podobnych kul-
tów na Wschodzie, a także zainicjował interpre-
towanie osoby Chrystusa jako mitu solarnego.
Reasumując, można stwierdzić, że o ile kon-
cepcja dokonanej przez Wyspiańskiego na grun-
cie symboliki solarnej syntezy bóstw znajduje
wyjaśnienie w literaturze ezoterycznej jego epo-
ki, inspiracje swe czerpał on prawdopodobnie
z pewnych elementów tradycji mistycznych, ja-
kie odnaleźć mógł w studiowanych przezeń utwo-
rach romantycznych, głównie iza pośrednictwem
Słowackiego. Niemniej trudno jest tu nakreślić
jednoznaczną genezę, twórczość bowiem Wy-
spiańskiego charakteryzuje jeszcze jeden wspól-
ny ze Słowackim rys, który, jak stwierdził Pa-
wlikowski „polega na asymilowaniu cudzych po-
mysłów, przy jednoczesnym zupełnym ich prze-
barwieniu przez swoją indywidualność” 47.
45 W. Barbasz, Wyspiański na tle romantyzmu,
Lwów 1932, s. 377.
46 Zawsze w skróconej wersji jako Abrege de l’ori-
gine... O popularności Dupuisa świadczą prelekcje pa-
ryskie Mickiewicza, który cytuje go na wykładzie z 7 III
1843 roku.
47 J. G. Pawlikowski, Studiów nad ,,Królem-
-Duchem” część pierwsza. Mistyka Słowackiego, Lwów
1909, s. 306.
163
nych wtedy powszechnie argumentów, istotną
podstawę do odkrywania symbolicznej wspólnoty
wierzeń. Częste w owym czasie poszukiwania
strukturalnych podobieństw kultur znalazło po-
żywkę w heliolatrii, także w publikacjach
adwersarzy Mullera, wyznawców metody antro-
pologicznej, jak choćby w Cywilizacji pierwotnej
Edwarda Tylora, w której czytamy, że „słońce
każdego systemu planetarnego jest zarazem mie-
szkaniem wyższych i najwyższych istot ducho-
wych, oraz zbiegowiskiem tych, które przebyły
na innych planetach poprzednie szczeble niższej
organizacji” 42.
Wyspiański, jak się wydaje, nie wykazywał
szczególnego zainteresowania wiedzą teozoficzną,
czy ezoteryczną, natomiast wiele z powyższych
koncepcji chłonął zapewne za pośrednictwem li-
teratury, a przede wszystkim publikacji na te-
mat mitów i folkloru, którymi żywo się zajmo-
wał 43.
Należy wreszcie zwrócić uwagę na — podsta-
wowy dla zawartej w jego utworach wiary w wę-
drówkę dusz i ideę wyrastających ponad otocze-
nie „duchów przewodnich” — wpływ twórczości
mistycznej Słowackiego, która patronuje też w
znacznym stopniu jego skłonności do kontamina-
cji motywów chrześcijańskich i pogańskich.
Wpływy te, wielokrotnie wykazywane, nie wy-
magają dowodu. Dla nas znaczenie ma tu głów-
nie obecna w mistycznych dziełach Słowackiego
symbolika światła i słońca, kojarzona (podobnie
jak np. w Rapsodach Wyspiańskiego) ze 'znakiem
duchowej mocy. W utworach tych „światło utoż-
samione zostaje [...] ze «słonecznością», ze słoń-
cem, które jest z kolei stałą epifanią Chrystusa
[...] Chrystus jest słońcem par excellence, czło-
wiek zaś posiada w sobie pewną cząstkę Chry-
stusa, słońca” [...] «Słoneczność» znaczy tu po
prostu idoskonałość, świętość, stan, który świat
może osiągnąć stopniowo i mieć w różnym nasi-
leniu, a który w stopniu najwyższym posiada
Chrystus, gdyż jest Słońcem” 44.
szy polski przekład dokonany jest na podstawie 52 wy-
dania francuskiego.
42 E. B. T y 1 o r, Cywilizacja pierwotna, Warszawa
1898, s. 58.
43 Sąd powyższy opieram na podstawie publikacji
figurujących w spisie księgozbioru artysty w Muzeum
Wyspiańskiego w Krakowie. Pani Marcie Romanowskiej
składam podziękowania za jego udostępnienie.
44 M. Cieśla, Mistyczna struktura wyobraźni Sło-
wackiego, Wrocław 1979, s. 31, 32.
Na fakt, że pojawiający się w teorii genezyj-
skiej słoneczny charakter Chrystusa mógł stano-
wić pewną inspirację stworzonej przez Wyspiań-
skiego religijnej syntezy, wskazywał Wilhelm
Barbasz, pisząc: „Chrystusa Słowacki uważa za
Słońce, i to zarówno w znaczeniu fizycznym, jak
duchowym. Chrystus-Słońce jest naczelnym kró-
łem-duchem, ma więc dwie jego cechy: jest wo-
dzem i typem, jako wódz prowadzi duchy glo-
bowe ku celowi finalnemu, jako typ zaś jest wzo-
rem, ku któremu duchy zdążają [...] W tej nau-
ce zapewne jest ważne źródło koncepcji Apolli-
na-Chrystusa u Wyspiańskiego — konkludował
Barbasz — choć ma ona swą odrębną barwę, bar-
wę przede wszystkim wybitnie symboliczną”45.
Stwierdzał on również znaczną popularność
idei Chrystusa-Słońca w epoce Słowackiego, spo-
wodowaną poczytnością osobliwego dzieła Charles
Franęois Dupuis UOrigine de tous les cultes ou
religion universelle (1795), które doczekało się ‘w
wieku XIX kilku wznowień 46. Na podstawie astro-
nomiezno-alegorycznych spekulacji Dupuis sta-
rał się udowodnić, że chrześcijaństwo jest religią
Słońca, biorącą swój początek z podobnych kul-
tów na Wschodzie, a także zainicjował interpre-
towanie osoby Chrystusa jako mitu solarnego.
Reasumując, można stwierdzić, że o ile kon-
cepcja dokonanej przez Wyspiańskiego na grun-
cie symboliki solarnej syntezy bóstw znajduje
wyjaśnienie w literaturze ezoterycznej jego epo-
ki, inspiracje swe czerpał on prawdopodobnie
z pewnych elementów tradycji mistycznych, ja-
kie odnaleźć mógł w studiowanych przezeń utwo-
rach romantycznych, głównie iza pośrednictwem
Słowackiego. Niemniej trudno jest tu nakreślić
jednoznaczną genezę, twórczość bowiem Wy-
spiańskiego charakteryzuje jeszcze jeden wspól-
ny ze Słowackim rys, który, jak stwierdził Pa-
wlikowski „polega na asymilowaniu cudzych po-
mysłów, przy jednoczesnym zupełnym ich prze-
barwieniu przez swoją indywidualność” 47.
45 W. Barbasz, Wyspiański na tle romantyzmu,
Lwów 1932, s. 377.
46 Zawsze w skróconej wersji jako Abrege de l’ori-
gine... O popularności Dupuisa świadczą prelekcje pa-
ryskie Mickiewicza, który cytuje go na wykładzie z 7 III
1843 roku.
47 J. G. Pawlikowski, Studiów nad ,,Królem-
-Duchem” część pierwsza. Mistyka Słowackiego, Lwów
1909, s. 306.
163