DOI Heft:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI Artikel:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0051
nież na sklepieniu skrzyżowania naw kościoła
Św. Klary w Asyżu. Wysoko nad mensą ołtarzo-
wą, w centralnym miejscu przestrzeni wielkie-
go kościoła, namalowano orszaki świętych dzie-
wic. Obok zakonnic Klary i Scholastyki (siostry
św. Benedykta) widoczne są m. in. święte: Łu-
cja, Cecylia, Małgorzata, Katarzyna i Agnieszka.
To dzieło mniej znanego naśladowcy uczniów
Giotta datowane jest na połowę XIV wieku 5.
Przedstawienia męczennic starochrześcijań-
skich upowszechniają się we włoskim malar-
stwie tablicowym, począwszy od XIII wieku,
najwcześniej w dziełach wzorowanych na bizan-
tyńskich „ikonach biograficznych”. Przykładem
może być skopiowany z greckiego pierwowzoru
obraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Piza, Mu-
zeum Narodowe) 6. Do bardziej znanych przykła-
dów należy znacznych rozmiarów i monumen-
talny w wyrazie wizerunek św. Klary, znajdu-
jący się w północnym ramieniu transeptu ko-
ścioła pod wezwaniem tejże świętej w Asyżu 7.
W syntezach malarstwa włoskiego wyróżnia się
tzw. Mistrza św. Agaty, który inspirując się
twórczością Cimabuego zdołał do pewnego stop-
nia przezwyciężyć tradycje bizantyńskie w kom-
pozycjach narracyjnych 8.
W retabulach ołtarzowych opowiadania obra-
zowe z życia świętych ilustrowano w dwojaki
sposób. We Włoszech Środkowych, we Florencji,
pracował w pierwszej połowie XIV wieku tzw.
Mistrz Ołtarza św. Cecylii9. W tym retabulum
sceny z życia świętej ukazano na skrzydłach.
Flankowały one wizerunek męczennicy tronują-
cej, nie stojącej (jak w ujęciach tradycyjnych).
Emancypacja centralnej postaci jest także wy-
raźna w znanym dziele Piętro Lorenzettiego,
przedstawiającym św. Humilitas (Florencja,
Uffizie)10 *. Zbliżony sposób zestrajania poszcze-
gólnych części nastawy ołtarzowej występował
5 J. Rusconi, Assisi, Bergamo 1926, s. 120, il. na
s. 127.
6 H. B e 11 i n g, Bild und Kult. Eine Geschichte des
Bildes vor dem Zeitalter der Kunst, Munchen 1990, il.
226 (obraz z kościoła Dominikanów w Pizie, XIII w.)
oraz il. 227 (ikona z góry Synaj, ikonograficznie bo-
gatsza, XIII w.).
7 Assisi, [b. m.] 1971, il. 74.
8E. Castelnuovo, C. Pirovano, La pittura
di Italia. Le origini, Milano 1925, s. 45, il. 74 (Mistrz
św. Agaty), s. 385, il. 588 (sceny z życia św. Małgorzaty,
2. poł. XIII w.), s. 380 (dwa cykle fresków w Casara-
nello, kościół S. Maria della Croce, koniec XIII w.;
formy linearne, zarazem bardziej „gotyckie”).
9 M. C a s t e 11 i, Storie di santi nella pittura
a Firenze, Firenze 1986, s. 28—29; ołtarz pochodził
z jednej z kaplic kościoła S. Maria del Carmine we
Florencji.
jeszcze niekiedy w drugiej połowie XIV stulecia,
np. w Retabulum św. Jana Chrzciciela (Floren-
cja, Galeria Pitti). Zakomponowanie skrzydeł,
znane z dzieła Mistrza Ołtarza św. Cecylii, kon-
tynuował np. Jacopo di Cione w cyklu św. Ma-
teusza (Florencja, Uffizie) n. Zdaniem Jamesa H.
Stubblebine’a narracja obrazowa w malarstwie
tablicowym uległa przemianom pod wpływem
malowideł ściennych, szczególnie w Asyżu 12.
Ewolucja dokonywała się jednak i w samych
retabulach. W predellach, pod statycznie zakom-
ponowanymi postaciami, umieszczano pojedyncze
sceny z życia świętych. Dobrym tego przykła-
dem może być ołtarz w kaplicy Strozzich w ko-
ściele S. Maria Novella we Florencji, namalowa-
ny przez Andrea Orcagna w roku 1357 13, czy
ołtarz Giovanniego da Milano z około połowy
XIV wieku, na którym ukazano Męczeństwo św.
Katarzyny pod jej wizerunkiem w postawie sto-
jącej (w jednym z bocznych pól retabulum).
Tworzono nowe konteksty złożone z przedstawień
statycznych i wybranych scen. Ów sposób obra-
zowego wykładu treści, częsty w sztuce ołtarzo-
wej, nie był też obcy włoskim malowidłom ścien-
nym XIV wieku u. Pozwalał on m. in. łączyć
wizerunki niebiańskiej chwały świętych ze skró-
towymi przedstawieniami ich ziemskich zasług.
Te ostatnie mogły służyć jako godne naśladowa-
nia przykłady dla wiernych.
Ten rodzaj kompozycji zastosowano właśnie
w malowidłach niepołomickich. W literaturze
przedmiotu najczęściej uznawano malowidła na
ścianach tarczowych za przedstawienia z życia
jednej świętej, przeważnie Cecylii, ostatnio Ju-
liany. Jedynie Ewa Śnieżyńska-Stolotowa wyra-
ziła pogląd, że sceny te ilustrują życie różnych
męczennic. Jej zdaniem „przemawia [za tym]
fakt, że wśród sześciu scen trzy przedstawiają
męczeństwo [...] brak ponadto wszelkiego porząd-
10 M. B o s k o v i t s, Fruhe italienische Malerei.
Gemaldegalerie Berlin. Katalog, Berlin 1988, s. 85—89,
il. 137.
11 R. F r e m a n 11 e, Florentine Gothic Painters
from Giotto to Masaccio, London 1975, s. 161—162, il.
341; s. 181—182, il. 380.
12 J. H. S t u b b 1 e b i n e, Assisi and the Rise of
Vernacular Art, New York 1985, s. 99—115. Por. też
C a s t e 11 i, o. c., s. 28—29, il. [nlb.] (Maestro di Santa
Cecilia).
13 F. A n t a 1, Die florentinische Malerei und ihre
soziale Hintergrund, Berlin 1958, s. 165, il. 40.
14 Np. monumentalne przedstawienie stygmatyzacji
św. Franciszka w Asyżu, umieszczone w górnej części
ściany przy chórze, zestawione z Wniebowzięciem Pan-
ny Marii. Freski, widoczne nawet z odległych miejsc
nawy, powstały w połowie XIV w.
47
Św. Klary w Asyżu. Wysoko nad mensą ołtarzo-
wą, w centralnym miejscu przestrzeni wielkie-
go kościoła, namalowano orszaki świętych dzie-
wic. Obok zakonnic Klary i Scholastyki (siostry
św. Benedykta) widoczne są m. in. święte: Łu-
cja, Cecylia, Małgorzata, Katarzyna i Agnieszka.
To dzieło mniej znanego naśladowcy uczniów
Giotta datowane jest na połowę XIV wieku 5.
Przedstawienia męczennic starochrześcijań-
skich upowszechniają się we włoskim malar-
stwie tablicowym, począwszy od XIII wieku,
najwcześniej w dziełach wzorowanych na bizan-
tyńskich „ikonach biograficznych”. Przykładem
może być skopiowany z greckiego pierwowzoru
obraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Piza, Mu-
zeum Narodowe) 6. Do bardziej znanych przykła-
dów należy znacznych rozmiarów i monumen-
talny w wyrazie wizerunek św. Klary, znajdu-
jący się w północnym ramieniu transeptu ko-
ścioła pod wezwaniem tejże świętej w Asyżu 7.
W syntezach malarstwa włoskiego wyróżnia się
tzw. Mistrza św. Agaty, który inspirując się
twórczością Cimabuego zdołał do pewnego stop-
nia przezwyciężyć tradycje bizantyńskie w kom-
pozycjach narracyjnych 8.
W retabulach ołtarzowych opowiadania obra-
zowe z życia świętych ilustrowano w dwojaki
sposób. We Włoszech Środkowych, we Florencji,
pracował w pierwszej połowie XIV wieku tzw.
Mistrz Ołtarza św. Cecylii9. W tym retabulum
sceny z życia świętej ukazano na skrzydłach.
Flankowały one wizerunek męczennicy tronują-
cej, nie stojącej (jak w ujęciach tradycyjnych).
Emancypacja centralnej postaci jest także wy-
raźna w znanym dziele Piętro Lorenzettiego,
przedstawiającym św. Humilitas (Florencja,
Uffizie)10 *. Zbliżony sposób zestrajania poszcze-
gólnych części nastawy ołtarzowej występował
5 J. Rusconi, Assisi, Bergamo 1926, s. 120, il. na
s. 127.
6 H. B e 11 i n g, Bild und Kult. Eine Geschichte des
Bildes vor dem Zeitalter der Kunst, Munchen 1990, il.
226 (obraz z kościoła Dominikanów w Pizie, XIII w.)
oraz il. 227 (ikona z góry Synaj, ikonograficznie bo-
gatsza, XIII w.).
7 Assisi, [b. m.] 1971, il. 74.
8E. Castelnuovo, C. Pirovano, La pittura
di Italia. Le origini, Milano 1925, s. 45, il. 74 (Mistrz
św. Agaty), s. 385, il. 588 (sceny z życia św. Małgorzaty,
2. poł. XIII w.), s. 380 (dwa cykle fresków w Casara-
nello, kościół S. Maria della Croce, koniec XIII w.;
formy linearne, zarazem bardziej „gotyckie”).
9 M. C a s t e 11 i, Storie di santi nella pittura
a Firenze, Firenze 1986, s. 28—29; ołtarz pochodził
z jednej z kaplic kościoła S. Maria del Carmine we
Florencji.
jeszcze niekiedy w drugiej połowie XIV stulecia,
np. w Retabulum św. Jana Chrzciciela (Floren-
cja, Galeria Pitti). Zakomponowanie skrzydeł,
znane z dzieła Mistrza Ołtarza św. Cecylii, kon-
tynuował np. Jacopo di Cione w cyklu św. Ma-
teusza (Florencja, Uffizie) n. Zdaniem Jamesa H.
Stubblebine’a narracja obrazowa w malarstwie
tablicowym uległa przemianom pod wpływem
malowideł ściennych, szczególnie w Asyżu 12.
Ewolucja dokonywała się jednak i w samych
retabulach. W predellach, pod statycznie zakom-
ponowanymi postaciami, umieszczano pojedyncze
sceny z życia świętych. Dobrym tego przykła-
dem może być ołtarz w kaplicy Strozzich w ko-
ściele S. Maria Novella we Florencji, namalowa-
ny przez Andrea Orcagna w roku 1357 13, czy
ołtarz Giovanniego da Milano z około połowy
XIV wieku, na którym ukazano Męczeństwo św.
Katarzyny pod jej wizerunkiem w postawie sto-
jącej (w jednym z bocznych pól retabulum).
Tworzono nowe konteksty złożone z przedstawień
statycznych i wybranych scen. Ów sposób obra-
zowego wykładu treści, częsty w sztuce ołtarzo-
wej, nie był też obcy włoskim malowidłom ścien-
nym XIV wieku u. Pozwalał on m. in. łączyć
wizerunki niebiańskiej chwały świętych ze skró-
towymi przedstawieniami ich ziemskich zasług.
Te ostatnie mogły służyć jako godne naśladowa-
nia przykłady dla wiernych.
Ten rodzaj kompozycji zastosowano właśnie
w malowidłach niepołomickich. W literaturze
przedmiotu najczęściej uznawano malowidła na
ścianach tarczowych za przedstawienia z życia
jednej świętej, przeważnie Cecylii, ostatnio Ju-
liany. Jedynie Ewa Śnieżyńska-Stolotowa wyra-
ziła pogląd, że sceny te ilustrują życie różnych
męczennic. Jej zdaniem „przemawia [za tym]
fakt, że wśród sześciu scen trzy przedstawiają
męczeństwo [...] brak ponadto wszelkiego porząd-
10 M. B o s k o v i t s, Fruhe italienische Malerei.
Gemaldegalerie Berlin. Katalog, Berlin 1988, s. 85—89,
il. 137.
11 R. F r e m a n 11 e, Florentine Gothic Painters
from Giotto to Masaccio, London 1975, s. 161—162, il.
341; s. 181—182, il. 380.
12 J. H. S t u b b 1 e b i n e, Assisi and the Rise of
Vernacular Art, New York 1985, s. 99—115. Por. też
C a s t e 11 i, o. c., s. 28—29, il. [nlb.] (Maestro di Santa
Cecilia).
13 F. A n t a 1, Die florentinische Malerei und ihre
soziale Hintergrund, Berlin 1958, s. 165, il. 40.
14 Np. monumentalne przedstawienie stygmatyzacji
św. Franciszka w Asyżu, umieszczone w górnej części
ściany przy chórze, zestawione z Wniebowzięciem Pan-
ny Marii. Freski, widoczne nawet z odległych miejsc
nawy, powstały w połowie XIV w.
47