DOI issue:
Ze studiów nad malowidłami ściennymi w Niepołomicach
DOI article:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Geneza treści ideowych i formy artystycznej malowideł w oratorium przy kościele parafialnym w Niepołomicach
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0063
działów kwaterowych lub malowanych arkad, w
których umieszczano pojedyncze przedstawienia
figuralne50. Zastosowany w Niepołomicach sy-
stem występuje natomiast w malowidłach kapli-
cy przy kartuzji w Villeneuve pod Awinionem.
Smukłe, sklepione wnętrze ozdobiono freskami w
latach 1345—1355 (ryc. 27). Są one dziełem Mat-
teo Giovanettiego i jego warsztatu. Po ostatnich
pracach konserwatorskich zdumiewają świeżością
bogatego kolorytu. Wnętrze obiega pod oknami
gzyms i pas błękitu, na którego tle umieszczono
luźno ustawione postacie, ujęte w trzech czwar-
tych. Wąskie pola ścian pomiędzy oknami wy-
pełniają kolosalne figury apostołów i proroków,
w dwóch kondygnacjach. Z kolei na szerszych
ścianach umieszczono, również w dwóch kondyg-
nacjach, narracyjne kompozycje z życia św. Ja-
na Chrzciciela. „Cokół” dekoracji stanowią ma-
lowane imitacje płyt kamiennych, występujące
również w Niepołomicach. Bliższe zbieżności wy-
kazuje stylizacja figur. Kolosalne wizerunki apo-
stołów charakteryzują się znamiennym brakiem
statyki, smukłością sylwetek, co określane jest
na ogół jako element gotycki, właściwy niektó-
rym dziełom tego warsztatu. Dalsze podobień-
stwa szczegółów odnaleźć można w malowidłach
pałacu papieskiego w Awinionie. Na przykład w
rozbudowanej kompozycji nad wejściem do ka-
plicy Św. Marcjalisa występują trzej żołnierze w
uzbrojeniu „rzymsko-średniowiecznym”. Propor-
cje ich postaci i stylizacja uzbrojenia przypomi-
nają żołnierzy namalowanych na ścianie wschod-
niej oratorium niepołomickiego. Porównanie roz-
ciągnąć można także na zbrojnych towarzyszą-
cych Ukrzyżowaniu, które zdobi awiniońską ka-
plicę Św. Jana. Zbliżony jest np. rysunek butów.
Natomiast w kaplicy Św. Marcjalisa odnaleźć
można grupę szybujących aniołów ubranych w
obcisłe suknie z łódkowymi dekoltami i wąskimi
rękawami, jakie znamy ze strojów niepołomic-
kich męczennic (ryc. 28). Twarze aniołów awi-
niońskich charakteryzują się, znaną z Niepoło-
mic, lekką deformacją rysów, daleką od właści-
wości malarstwa sieneńskiego. Matteo Giovanetti,
uczeń Lorenzettiego, pracował w Awinionie nie-
mal ćwierć wieku, w latach 1343—1367. Michel
Laclotte i Dominiąue Thiebaut uważają, że pro-
wadził on wielki warsztat, w którym dokonała
się synteza tradycji sieneńskich i gotyku fran-
cuskiego 51. Zdaniem Enrico Castelnuovo właściwa
50 Np. malowidła w S. Michele w Paganico i w
Ospedale della Scala w Sienie, 3. ćw. XIV w.
51 E. Castelnuovo, Matteo Giovanetti al Pa-
lazzo dei Papi ad Avignone, Milano 1965, s. [nlb.], ił. 18;
synteza tych dwóch wielkich tradycji malarstwa
europejskiego dokonana została w dekoracji wiel-
kiej sali audiencjonalnej. Ma to być widoczne w
proporcjach figur, ich rysach twarzy, draperiach
szat i kolorystyce całości (ryc. 29).
Podobieństwa szczegółów ujęcia niektórych
postaci, odnalezione przeze mnie wśród malowi-
deł kaplic Św. Marcjalisa (1344—1346) i Św. Ja-
na (1346—1348) przy pałacu papieskim w Awi-
nionie, jak również typ zakomponowania deko-
racji ściennej w kaplicy Św. Jana przy kartuzji
w Villeneuve (1354—1355), pozwalają na ostroż-
ne domniemanie, że wśród pomagających przy
wykonywaniu tych dzieł mógł być Włoch pocho-
dzący z Północy, z okolic Werony—Trydentu—-
Bolzano. Z twórczości środowiska awiniońskiego
przejął on statyczną stylizację postaci, z tak cha-
rakterystycznymi elementami północnego (w zna-
czeniu: na północ od Alp) gotyku, jak również
ogólne założenia dekoracji wnętrza. Niestety,
przemalowania malowideł niepołomickich, a tak-
że większości awiniońskich (poza Villeneuve)
praktycznie uniemożliwiają szczegółowe porów-
nanie kolorytu. W kształtowaniu scen figural-
nych z ich ograniczaną przestrzennością, prostotą
elementów umownej architektury, zasadą ilustro-
wania tematów przedstawieniami nielicznych po-
staci — pozostał ów malarz wierny miejscu, gdzie
zapewne pobierał pierwsze nauki. Takie właści-
wości twórczości Giovanettiego, jak przestrzen-
ność kompozycji, ażurowa delikatność architek-
tury, wreszcie elementy pejzażu otaczającego wie-
loosobowe sceny — nie zostały przezeń zrozumia-
ne. W trzeciej ćwierci XIV wieku nie było to
niczym szczególnym, bo i malarze średniej kla-
sy w samej Italii nie potrafili posługiwać się ty-
mi środkami kompozycyjnymi.
Przedstawione paralele stylistyczne upoważ-
niają do postawienia hipotezy, że Mistrz Malowi-
deł Niepołomickich sprowadzony został do Mało-
polski z Awinionu. W stolicy papiestwa przeby-
wał bodaj w latach czterdziestych i pięćdziesią-
tych. Częste kontakty Krakowa z dworem pa-
pieskim w czasach panowania Kazimierza Wiel-
kiego, liczne fundacje kościelne ostatniego Piasta
(ozdabiane, według słów kronikarza, malowidła-
mi) stwarzały okazję do sprowadzenia twórcy
przewyższającego umiejętnościami artystów miej-
scowych. Niestety, żadne z kazimierzowskich ma-
lowideł ściennych się nie zachowało. Nie mamy
Tenże, Matteo Giovanetti e la cultura mediterranea,
Milano 1966, tabl. III, V; M. Laclotte, D. Thie-
baut, L’ecole d’Avignon, Paris 1983, s. 45, 82, 126;
155—158, 168—170, il. 14—15, 18, 20, 21—29.
59
których umieszczano pojedyncze przedstawienia
figuralne50. Zastosowany w Niepołomicach sy-
stem występuje natomiast w malowidłach kapli-
cy przy kartuzji w Villeneuve pod Awinionem.
Smukłe, sklepione wnętrze ozdobiono freskami w
latach 1345—1355 (ryc. 27). Są one dziełem Mat-
teo Giovanettiego i jego warsztatu. Po ostatnich
pracach konserwatorskich zdumiewają świeżością
bogatego kolorytu. Wnętrze obiega pod oknami
gzyms i pas błękitu, na którego tle umieszczono
luźno ustawione postacie, ujęte w trzech czwar-
tych. Wąskie pola ścian pomiędzy oknami wy-
pełniają kolosalne figury apostołów i proroków,
w dwóch kondygnacjach. Z kolei na szerszych
ścianach umieszczono, również w dwóch kondyg-
nacjach, narracyjne kompozycje z życia św. Ja-
na Chrzciciela. „Cokół” dekoracji stanowią ma-
lowane imitacje płyt kamiennych, występujące
również w Niepołomicach. Bliższe zbieżności wy-
kazuje stylizacja figur. Kolosalne wizerunki apo-
stołów charakteryzują się znamiennym brakiem
statyki, smukłością sylwetek, co określane jest
na ogół jako element gotycki, właściwy niektó-
rym dziełom tego warsztatu. Dalsze podobień-
stwa szczegółów odnaleźć można w malowidłach
pałacu papieskiego w Awinionie. Na przykład w
rozbudowanej kompozycji nad wejściem do ka-
plicy Św. Marcjalisa występują trzej żołnierze w
uzbrojeniu „rzymsko-średniowiecznym”. Propor-
cje ich postaci i stylizacja uzbrojenia przypomi-
nają żołnierzy namalowanych na ścianie wschod-
niej oratorium niepołomickiego. Porównanie roz-
ciągnąć można także na zbrojnych towarzyszą-
cych Ukrzyżowaniu, które zdobi awiniońską ka-
plicę Św. Jana. Zbliżony jest np. rysunek butów.
Natomiast w kaplicy Św. Marcjalisa odnaleźć
można grupę szybujących aniołów ubranych w
obcisłe suknie z łódkowymi dekoltami i wąskimi
rękawami, jakie znamy ze strojów niepołomic-
kich męczennic (ryc. 28). Twarze aniołów awi-
niońskich charakteryzują się, znaną z Niepoło-
mic, lekką deformacją rysów, daleką od właści-
wości malarstwa sieneńskiego. Matteo Giovanetti,
uczeń Lorenzettiego, pracował w Awinionie nie-
mal ćwierć wieku, w latach 1343—1367. Michel
Laclotte i Dominiąue Thiebaut uważają, że pro-
wadził on wielki warsztat, w którym dokonała
się synteza tradycji sieneńskich i gotyku fran-
cuskiego 51. Zdaniem Enrico Castelnuovo właściwa
50 Np. malowidła w S. Michele w Paganico i w
Ospedale della Scala w Sienie, 3. ćw. XIV w.
51 E. Castelnuovo, Matteo Giovanetti al Pa-
lazzo dei Papi ad Avignone, Milano 1965, s. [nlb.], ił. 18;
synteza tych dwóch wielkich tradycji malarstwa
europejskiego dokonana została w dekoracji wiel-
kiej sali audiencjonalnej. Ma to być widoczne w
proporcjach figur, ich rysach twarzy, draperiach
szat i kolorystyce całości (ryc. 29).
Podobieństwa szczegółów ujęcia niektórych
postaci, odnalezione przeze mnie wśród malowi-
deł kaplic Św. Marcjalisa (1344—1346) i Św. Ja-
na (1346—1348) przy pałacu papieskim w Awi-
nionie, jak również typ zakomponowania deko-
racji ściennej w kaplicy Św. Jana przy kartuzji
w Villeneuve (1354—1355), pozwalają na ostroż-
ne domniemanie, że wśród pomagających przy
wykonywaniu tych dzieł mógł być Włoch pocho-
dzący z Północy, z okolic Werony—Trydentu—-
Bolzano. Z twórczości środowiska awiniońskiego
przejął on statyczną stylizację postaci, z tak cha-
rakterystycznymi elementami północnego (w zna-
czeniu: na północ od Alp) gotyku, jak również
ogólne założenia dekoracji wnętrza. Niestety,
przemalowania malowideł niepołomickich, a tak-
że większości awiniońskich (poza Villeneuve)
praktycznie uniemożliwiają szczegółowe porów-
nanie kolorytu. W kształtowaniu scen figural-
nych z ich ograniczaną przestrzennością, prostotą
elementów umownej architektury, zasadą ilustro-
wania tematów przedstawieniami nielicznych po-
staci — pozostał ów malarz wierny miejscu, gdzie
zapewne pobierał pierwsze nauki. Takie właści-
wości twórczości Giovanettiego, jak przestrzen-
ność kompozycji, ażurowa delikatność architek-
tury, wreszcie elementy pejzażu otaczającego wie-
loosobowe sceny — nie zostały przezeń zrozumia-
ne. W trzeciej ćwierci XIV wieku nie było to
niczym szczególnym, bo i malarze średniej kla-
sy w samej Italii nie potrafili posługiwać się ty-
mi środkami kompozycyjnymi.
Przedstawione paralele stylistyczne upoważ-
niają do postawienia hipotezy, że Mistrz Malowi-
deł Niepołomickich sprowadzony został do Mało-
polski z Awinionu. W stolicy papiestwa przeby-
wał bodaj w latach czterdziestych i pięćdziesią-
tych. Częste kontakty Krakowa z dworem pa-
pieskim w czasach panowania Kazimierza Wiel-
kiego, liczne fundacje kościelne ostatniego Piasta
(ozdabiane, według słów kronikarza, malowidła-
mi) stwarzały okazję do sprowadzenia twórcy
przewyższającego umiejętnościami artystów miej-
scowych. Niestety, żadne z kazimierzowskich ma-
lowideł ściennych się nie zachowało. Nie mamy
Tenże, Matteo Giovanetti e la cultura mediterranea,
Milano 1966, tabl. III, V; M. Laclotte, D. Thie-
baut, L’ecole d’Avignon, Paris 1983, s. 45, 82, 126;
155—158, 168—170, il. 14—15, 18, 20, 21—29.
59