DOI Artikel:
Walczak, Marek: Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego, kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (część II)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0086
się na przełomie XIV i XV wieku w kręgu Uni-
wersytetu krakowskiego. U jej podstaw legły
trzy dzieła: De praxi Romanae curiae Mateusza
z Krakowa, polemiczne w stosunku do niego
De monarchia mundi Jana Falkenberga85 oraz
Speculum aureum, wiązane dziś z Piotrem Wy-
szem86. To ostatnie przyniosło środowisku kra-
kowskiemu szczególne uznanie soboru i ugrun-
towało na wiele lat poglądy komcyliarystyczne
pośród krakowskich profesorów. Zbigniew Oleś-
nicki jako wieloletni kanclerz Uniwersytetu,
który wbrew woli króla zdecydował się niegdyś
nie uznać papieża, zdetronizowanego przez sobór
zebrany w Bazylei87, musiał wraz ze złożeniem
obediencji jego następcy, Mikołajowi V, zasadni-
czo zmienić swoje poglądy. Miniatura odpustowa
wywieszana w kościele Wszystkich Świętych
stanowiła publiczne wyznanie tej zmiany. Przed-
stawiono tam wspólnotę świętych skupionych
wokół Chrystusa, a więc Kościół „triumfujący”,
egzystujący w ponadczasowej zgodności — by
użyć terminu koncyliarystów — z „Kościołem
reprezentatywnym” złożonym z papieża, soboru
i kolegium kardynałów, który swoją władzę za-
sadza na łasce „darmo danej”88. W niebiańskiej
rzeczywistości „communio sanctorum” Chrystus
ponawia wciąż gest błogosławieństwa wobec
Piotra siedzącego po prawicy, udzielając mu
ostentacyjnie szczególnej władzy, władzy klu-
czy89. Aranżacja sceny na dokumencie utwier-
dzać miała w przekonaniu, że władza ta została
przekazana następcom księcia apostołów w spo-
sób pełny — a bynajmniej nie „ministerialiter”,
jak uważali koncyliaryści90. Stało się tak z woli
Chrystusa i na niej zasadza się wyższość jedne-
go spośród biskupów. Przedstawienie to po-
świadcza, że nowy członek kolegium kardynal-
skiego, reprezentowanego tu przez samego świę-
tego patrona, uznaje bez zastrzeżeń wyższość
85 Z. Kałuża, Eklezjologia Mateusza z Krakowa.
Uwagi o „De praxi Romanae Curiae” (Studia Medie-
wistyczne, 18/1, 1977), s. 51 i passim; Swieżawski,
o. c., passim.
86 K a ł u ż a, o. c., s. 51—52.
87 Koczerska, Zbigniew Oleśnicki..., s. 780.
88 Takie rozróżnienie wprowadzali krakowscy kon-
cyliaryści w XV w.; R e c h o w i c z, o. c., s. 172.
89 Ibid., s. 178.
90 Ibid., s. 180 i n.
91 Ibid., s. 172.
92 H. Małkiewiczówna, Interpretacja treści
XV-wiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w
tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w
Krakowie (Folia Historiae Artium, 8, 1972), s. 142;
o wątkach antyhusyckich w sztuce Śląska por. T.
papieża i chyli głowę przed jego błogosławień-
stwem.
Wyraźne wskazanie na idącą bezpośrednio od
Boga legitymację władzy papieża i kolegium
kardynalskiego pojawiało się w krakowskim śro-
dowisku teologicznym już wcześniej, w trakcie
sporów prowadzonych z husytami91. Około dzie-
sięciu lat przed wydaniem dokumentu odpusto-
wego dla kościoła Wszystkich Świętych powstał
w krużgankach pobliskiego klasztoru Francisz-
kanów „malowany traktat” antyhusycki, będący
zresztą jedyną zachowaną artystyczną odpowie-
dzią Małopolski na płynące z Pragi prądy re-
ligijne 92. Eucharystyczne treści zawarte w roz-
budowanym przedstawieniu Tłoczni Mistycznej
dopełniały się w trakcie procesji z Najświętszym
Sakramentem, które na mocy specjalnego przy-
wileju Oleśnickiego odprawiane były przez
miejscowych zakonników93. Dla zamysłów fun-
datora szczególnie ważny musiał być moment,
w którym uczestnicy procesji wkraczali do wspa-
niale przesklepionego wschodniego ramienia
krużganków, gdzie herby głosiły chwałę żyjące-
go biskupa, a malowidła na ścianach przypomi-
nały o wielkości jego poprzedników.
Fundacja malowideł dla sąsiadującego z kurią
klasztoru Franciszkanów mogła być efektem
wstrząsu wywołanego zniszczeniem wielu klasz-
torów minorytów94, zwalczanych przez husytów
za antyreformacyjną propagandę kaznodziejską 95.
W tym okresie postawa zwolenników Jana Husa
wobec zdobienia budowli sakralnych była zde-
cydowanie wroga. Mateusz z Janowa, który
w największym stopniu wpłynął na nastawienie
husytów do sztuki w pierwszej połowie XV wie-
ku, oparł swoje poglądy na pismach św. Ber-
narda z Clairvaux. Stosunek husytów do spraw
wyposażania kościoła przypominał istotnie po-
glądy cystersów, z tym że zasady ubóstwa reali-
M r o c z k o, Idee protoreformacji a malarstwo w Pol-
sce (Studia Renesansowe, 4, 1964), s. 472, 501; J. Kęb-
ł o w s k i, Ideologiczno-polityczne aspekty sztuki w krę-
gu Piastów legnicko-brzeskich [w:] Kultura artystyczna
renesansu na Śląsku w dobie Piastów, Opole 1975, s. 133;
J. Kostowski, Sztuka śląska wobec husytyzmu.
Późnogotyckie świadectwa malarskie (Artium Questio-
nes, 5, 1991), s. 29—58.
93 Ostatnio na temat procesji eucharystycznych:
M. Rubin, Corpus Christi. The Eucharist in Late
Medieual Culture, Cambridge 1991, s. 243 i n.
94 Małkiewiczówna, Interpretacja..., s. 143 i n.
95 A. M o 1 n a r, Aktywność ludu w ruchu refor-
matorskim. Świadectwo kazań husyckich [w:] Kultura
elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średnio-
wiecza, red. B. Geremek, Wrocław 1978, s. 95.
82
wersytetu krakowskiego. U jej podstaw legły
trzy dzieła: De praxi Romanae curiae Mateusza
z Krakowa, polemiczne w stosunku do niego
De monarchia mundi Jana Falkenberga85 oraz
Speculum aureum, wiązane dziś z Piotrem Wy-
szem86. To ostatnie przyniosło środowisku kra-
kowskiemu szczególne uznanie soboru i ugrun-
towało na wiele lat poglądy komcyliarystyczne
pośród krakowskich profesorów. Zbigniew Oleś-
nicki jako wieloletni kanclerz Uniwersytetu,
który wbrew woli króla zdecydował się niegdyś
nie uznać papieża, zdetronizowanego przez sobór
zebrany w Bazylei87, musiał wraz ze złożeniem
obediencji jego następcy, Mikołajowi V, zasadni-
czo zmienić swoje poglądy. Miniatura odpustowa
wywieszana w kościele Wszystkich Świętych
stanowiła publiczne wyznanie tej zmiany. Przed-
stawiono tam wspólnotę świętych skupionych
wokół Chrystusa, a więc Kościół „triumfujący”,
egzystujący w ponadczasowej zgodności — by
użyć terminu koncyliarystów — z „Kościołem
reprezentatywnym” złożonym z papieża, soboru
i kolegium kardynałów, który swoją władzę za-
sadza na łasce „darmo danej”88. W niebiańskiej
rzeczywistości „communio sanctorum” Chrystus
ponawia wciąż gest błogosławieństwa wobec
Piotra siedzącego po prawicy, udzielając mu
ostentacyjnie szczególnej władzy, władzy klu-
czy89. Aranżacja sceny na dokumencie utwier-
dzać miała w przekonaniu, że władza ta została
przekazana następcom księcia apostołów w spo-
sób pełny — a bynajmniej nie „ministerialiter”,
jak uważali koncyliaryści90. Stało się tak z woli
Chrystusa i na niej zasadza się wyższość jedne-
go spośród biskupów. Przedstawienie to po-
świadcza, że nowy członek kolegium kardynal-
skiego, reprezentowanego tu przez samego świę-
tego patrona, uznaje bez zastrzeżeń wyższość
85 Z. Kałuża, Eklezjologia Mateusza z Krakowa.
Uwagi o „De praxi Romanae Curiae” (Studia Medie-
wistyczne, 18/1, 1977), s. 51 i passim; Swieżawski,
o. c., passim.
86 K a ł u ż a, o. c., s. 51—52.
87 Koczerska, Zbigniew Oleśnicki..., s. 780.
88 Takie rozróżnienie wprowadzali krakowscy kon-
cyliaryści w XV w.; R e c h o w i c z, o. c., s. 172.
89 Ibid., s. 178.
90 Ibid., s. 180 i n.
91 Ibid., s. 172.
92 H. Małkiewiczówna, Interpretacja treści
XV-wiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w
tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w
Krakowie (Folia Historiae Artium, 8, 1972), s. 142;
o wątkach antyhusyckich w sztuce Śląska por. T.
papieża i chyli głowę przed jego błogosławień-
stwem.
Wyraźne wskazanie na idącą bezpośrednio od
Boga legitymację władzy papieża i kolegium
kardynalskiego pojawiało się w krakowskim śro-
dowisku teologicznym już wcześniej, w trakcie
sporów prowadzonych z husytami91. Około dzie-
sięciu lat przed wydaniem dokumentu odpusto-
wego dla kościoła Wszystkich Świętych powstał
w krużgankach pobliskiego klasztoru Francisz-
kanów „malowany traktat” antyhusycki, będący
zresztą jedyną zachowaną artystyczną odpowie-
dzią Małopolski na płynące z Pragi prądy re-
ligijne 92. Eucharystyczne treści zawarte w roz-
budowanym przedstawieniu Tłoczni Mistycznej
dopełniały się w trakcie procesji z Najświętszym
Sakramentem, które na mocy specjalnego przy-
wileju Oleśnickiego odprawiane były przez
miejscowych zakonników93. Dla zamysłów fun-
datora szczególnie ważny musiał być moment,
w którym uczestnicy procesji wkraczali do wspa-
niale przesklepionego wschodniego ramienia
krużganków, gdzie herby głosiły chwałę żyjące-
go biskupa, a malowidła na ścianach przypomi-
nały o wielkości jego poprzedników.
Fundacja malowideł dla sąsiadującego z kurią
klasztoru Franciszkanów mogła być efektem
wstrząsu wywołanego zniszczeniem wielu klasz-
torów minorytów94, zwalczanych przez husytów
za antyreformacyjną propagandę kaznodziejską 95.
W tym okresie postawa zwolenników Jana Husa
wobec zdobienia budowli sakralnych była zde-
cydowanie wroga. Mateusz z Janowa, który
w największym stopniu wpłynął na nastawienie
husytów do sztuki w pierwszej połowie XV wie-
ku, oparł swoje poglądy na pismach św. Ber-
narda z Clairvaux. Stosunek husytów do spraw
wyposażania kościoła przypominał istotnie po-
glądy cystersów, z tym że zasady ubóstwa reali-
M r o c z k o, Idee protoreformacji a malarstwo w Pol-
sce (Studia Renesansowe, 4, 1964), s. 472, 501; J. Kęb-
ł o w s k i, Ideologiczno-polityczne aspekty sztuki w krę-
gu Piastów legnicko-brzeskich [w:] Kultura artystyczna
renesansu na Śląsku w dobie Piastów, Opole 1975, s. 133;
J. Kostowski, Sztuka śląska wobec husytyzmu.
Późnogotyckie świadectwa malarskie (Artium Questio-
nes, 5, 1991), s. 29—58.
93 Ostatnio na temat procesji eucharystycznych:
M. Rubin, Corpus Christi. The Eucharist in Late
Medieual Culture, Cambridge 1991, s. 243 i n.
94 Małkiewiczówna, Interpretacja..., s. 143 i n.
95 A. M o 1 n a r, Aktywność ludu w ruchu refor-
matorskim. Świadectwo kazań husyckich [w:] Kultura
elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średnio-
wiecza, red. B. Geremek, Wrocław 1978, s. 95.
82