DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Anielska asysta Gabriela w "Zwiastowaniu" Jana Wielkiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20615#0099
włoskie z aniołami towarzyszącymi Gabrielowi
uchodzą za wyjątkowe 31, w odniesieniu zaś do
obrazu Bernarda Daddiego Louis Hautecoeur do-
myślał się, że drugi anioł jest archaniołem Ra-
fałem 32. Don Denny w dysertacji doktorskiej
z roku 1965 poświęconej odmianie Zwiastowania
z Gabrielem zbliżającym się do Marii z prawej
strony, w dodatku zatytułowanym The Annun-
ciation with many angels zajął się głównie anio-
łami jako „dworem niebiańskim” otaczającym
Boga Ojca i pozostającym poza obrębem właści-
wej sceny; wyróżniając Zwiastowania z aniołami
w komnacie Marii, spośród wymienionych wyżej
przykładów uwzględnił jedynie Zwiastowanie
w Moulins, przytoczył też syryjską Historię Marii
i kilka tekstów poezji hymnologicznej 33. Według
Louisa Reau na obrazie w Strasburgu dwaj to-
warzysze Gabriela odnoszą się wraz z nim do wi-
zyty trzech aniołów zapowiadających Abrahamo-
wi narodzenie Izaaka (Genezis 18, 1—16), które
to wydarzenie było prefiguracją zwiastowania
Marii34. Jeśli w niektórych przypadkach liczba
aniołów mogłaby mieć znaczenie trynitarne, to
domysł ów nie sprawdza się w innych, gdy obok
Archanioła zjawia się jeden anioł lub trzech do
sześciu. Dalsze wątpliwości nasuwa „hierarchi-
czna” różnica między Gabrielem a jego asystą,
podkreślana odmienną skalą postaci, ich strojem
i kształtem oraz kolorem skrzydeł. W Zwiastowa-
niach ze Spiszą różnice idą tak daleko, że można
by sądzić, iż świtę Gabriela tworzą odziane
w białe szaty kilkuletnie dzieci 35. Znaczenia
31 O obrazie Daddiego — v a n Marle, o. c., III,
s. 368: „An iconographical peculiarity”; O f f n e r, o. c.,
III/4, s. 109: „The unusual feature of an attending
angel”; podobnie P r a m p o 1 i n i, o. c., s. 26 i Hau-
tecoeur, o. c., s. 23: ,,Le cas est fort rare”. O Zwia-
stowaniu Lippiego — van Marle, o. c., X, s. 411:
,,very curious composition of an Annunciation with three
angels”; Gard ner v. T e u f f e 1, o. c., s. 17: „ikono-
graphisch ein hochst ungewbhnliches und noch nicht
iiberzeugend geklartes Motiv”.
32 Hautecoeur, o. c., s. 23.
33 D e n n y, o. c., s. 148—160.
34 L. Reau, Iconographie de l’art chretien, II/l: Ico-
nographie de la Bibie. Cz. 2: Nouveau Testament, Paris
1957, s. 181.
35 W późniejszym Zwiastowaniu Bernarda Strigela,
około 1515 (Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle), kapę Ga-
briela podtrzymują dwa uskrzydlone „putta” w albach
i humerałach: S t a n g e, o. c., VIII, Miinchen—Berlin
1969, s. 144, il. 300; G. Otto, Bernhard Strigel, Miin-
chen—Berlin 1964, s. 52, nr 39e na s. 98, il. 105.
38 Należą tu Zwiastowania na skrzydłach z Trzebu-
ni, około 1425 i na retabulach z lat 1450—1470: w Ło-
pusznej, Przydonicy, Sromowcach Niżnych, z Wołowca,
na kwaterze w Warszawie (T. Dobrowolski, Rzeź-
ba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim, Ka-
anielskiej asysty należy szukać nie w liczbie, lecz
w ubiorach niebiańskich wysłanników.
W małopolskich Zwiastowaniach XV wieku —
ograniczając przykłady do tablicowego malarstwa
tego regionu —- początkowo strojem Gabriela by-
ła alba, z humerałem lub bez niego 36. Rzadziej na
albę nałożona jest stuła37 albo wyróżniona za-
pinką biała kapa38. Wraz z ogarniającą malar-
stwo małopolskie falą oddziaływań niderlandz-
kich i rozwojem tzw. późnogotyckiego realizmu,
po raz pierwszy zapewne na tryptyku domini-
kańskim z lat około 1462—1465 strojem Gabriela
w Zwiastowaniu stała się kapa ozdobna, później
już rzadko jednobarwna39, przeważnie szyta
z wzorzystego brokatu, z galonami, z reguły spię-
ta wyszukaną w kształcie broszą 40, czasem z kap-
turem i haftowaną tarczą 41 *.
Z tego właśnie czasu, tzn. z drugiej połowy
wieku XV, pochodzą dwa małopolskie Zwiasto-
wania z motywem anielskiej asysty. Na obrazie
z kaplicy Kuśnierzy Gabriel odziany jest w albę
z humerałem i brokatową kapę spiętą podwójną
broszą, a jego dwaj towarzysze na albach z hu-
merałami noszą dalmatyki w liturgicznych kolo-
rach czerwonym i zielonym. Na nieco późniejszej
kwaterze poliptyku w Olkuszu w skrzydłach
Archanioła widnieją pawie pióra, jego kapa zaś
jest wyjątkowo okazała: ciemnoczerwona ze zło-
tym haftem i zieloną podszewką, ozdobiona haf-
towanymi galonami z przedstawionymi w arka-
dach postaciami świętych. Jednego ze stojących
za Gabrielem aniołów okrywa alba z humerałem
towice 1937 (Wydawnictwa Muzeum Śląskiego w Ka-
towicach 1/7), il. 54, 56, 57, 61; także il. 59; J. Gadom-
ski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420—
1470, Warszawa 1981, il. 25, 127—129, 131, 132). W latach
późniejszych strój Gabriela ograniczony do alby spo-
tykamy na skrzydłach z okolic Rabki, około 1480, i na
tryptyku we Włocławku, około 1490—1500 (Gadomski,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, il. 178, 190).
37 Na skrzydle w Racławicach Olkuskich z r. 1473
(Dobrowolski, o. c., il. 58; Gadomski, Gotyckie
malarstwo [...] 1420—1470, il. 134).
38 Na skrzydłach z Ptaszkowej, około 1440, i w Pa-
czółtowicach, około 1465 (Gadomski, Gotyckie ma-
larstwo [...] 1420—1470, il. 9, 130, 238).
39 Na skrzydle tryptyku z Opatówka, około 1465
(Gadomski, Gotyckie malarstwo [...] 1420—1470,
tabl. VI).
40 Oprócz tryptyku dominikańskiego, ozdobna kapa
jest strojem Gabriela na tryptyku z Sienna, skrzydle
w Zborówku (bez broszy), obrazie z Cięciny, poliptyku
w Książnicach Wielkich (ryc. 11) i w dalszych Zwia-
stowaniach z drugiej połowy XV wieku (G a d o ms k i,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, il. 1, 35, 79, 97, 111,
114, 145, 161, 177, 197, 279, 357, 384, 385, 400).
41 Na tryptyku Matki Boskiej Bolesnej (ibid., il.
123).
95
uchodzą za wyjątkowe 31, w odniesieniu zaś do
obrazu Bernarda Daddiego Louis Hautecoeur do-
myślał się, że drugi anioł jest archaniołem Ra-
fałem 32. Don Denny w dysertacji doktorskiej
z roku 1965 poświęconej odmianie Zwiastowania
z Gabrielem zbliżającym się do Marii z prawej
strony, w dodatku zatytułowanym The Annun-
ciation with many angels zajął się głównie anio-
łami jako „dworem niebiańskim” otaczającym
Boga Ojca i pozostającym poza obrębem właści-
wej sceny; wyróżniając Zwiastowania z aniołami
w komnacie Marii, spośród wymienionych wyżej
przykładów uwzględnił jedynie Zwiastowanie
w Moulins, przytoczył też syryjską Historię Marii
i kilka tekstów poezji hymnologicznej 33. Według
Louisa Reau na obrazie w Strasburgu dwaj to-
warzysze Gabriela odnoszą się wraz z nim do wi-
zyty trzech aniołów zapowiadających Abrahamo-
wi narodzenie Izaaka (Genezis 18, 1—16), które
to wydarzenie było prefiguracją zwiastowania
Marii34. Jeśli w niektórych przypadkach liczba
aniołów mogłaby mieć znaczenie trynitarne, to
domysł ów nie sprawdza się w innych, gdy obok
Archanioła zjawia się jeden anioł lub trzech do
sześciu. Dalsze wątpliwości nasuwa „hierarchi-
czna” różnica między Gabrielem a jego asystą,
podkreślana odmienną skalą postaci, ich strojem
i kształtem oraz kolorem skrzydeł. W Zwiastowa-
niach ze Spiszą różnice idą tak daleko, że można
by sądzić, iż świtę Gabriela tworzą odziane
w białe szaty kilkuletnie dzieci 35. Znaczenia
31 O obrazie Daddiego — v a n Marle, o. c., III,
s. 368: „An iconographical peculiarity”; O f f n e r, o. c.,
III/4, s. 109: „The unusual feature of an attending
angel”; podobnie P r a m p o 1 i n i, o. c., s. 26 i Hau-
tecoeur, o. c., s. 23: ,,Le cas est fort rare”. O Zwia-
stowaniu Lippiego — van Marle, o. c., X, s. 411:
,,very curious composition of an Annunciation with three
angels”; Gard ner v. T e u f f e 1, o. c., s. 17: „ikono-
graphisch ein hochst ungewbhnliches und noch nicht
iiberzeugend geklartes Motiv”.
32 Hautecoeur, o. c., s. 23.
33 D e n n y, o. c., s. 148—160.
34 L. Reau, Iconographie de l’art chretien, II/l: Ico-
nographie de la Bibie. Cz. 2: Nouveau Testament, Paris
1957, s. 181.
35 W późniejszym Zwiastowaniu Bernarda Strigela,
około 1515 (Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle), kapę Ga-
briela podtrzymują dwa uskrzydlone „putta” w albach
i humerałach: S t a n g e, o. c., VIII, Miinchen—Berlin
1969, s. 144, il. 300; G. Otto, Bernhard Strigel, Miin-
chen—Berlin 1964, s. 52, nr 39e na s. 98, il. 105.
38 Należą tu Zwiastowania na skrzydłach z Trzebu-
ni, około 1425 i na retabulach z lat 1450—1470: w Ło-
pusznej, Przydonicy, Sromowcach Niżnych, z Wołowca,
na kwaterze w Warszawie (T. Dobrowolski, Rzeź-
ba i malarstwo gotyckie w województwie śląskim, Ka-
anielskiej asysty należy szukać nie w liczbie, lecz
w ubiorach niebiańskich wysłanników.
W małopolskich Zwiastowaniach XV wieku —
ograniczając przykłady do tablicowego malarstwa
tego regionu —- początkowo strojem Gabriela by-
ła alba, z humerałem lub bez niego 36. Rzadziej na
albę nałożona jest stuła37 albo wyróżniona za-
pinką biała kapa38. Wraz z ogarniającą malar-
stwo małopolskie falą oddziaływań niderlandz-
kich i rozwojem tzw. późnogotyckiego realizmu,
po raz pierwszy zapewne na tryptyku domini-
kańskim z lat około 1462—1465 strojem Gabriela
w Zwiastowaniu stała się kapa ozdobna, później
już rzadko jednobarwna39, przeważnie szyta
z wzorzystego brokatu, z galonami, z reguły spię-
ta wyszukaną w kształcie broszą 40, czasem z kap-
turem i haftowaną tarczą 41 *.
Z tego właśnie czasu, tzn. z drugiej połowy
wieku XV, pochodzą dwa małopolskie Zwiasto-
wania z motywem anielskiej asysty. Na obrazie
z kaplicy Kuśnierzy Gabriel odziany jest w albę
z humerałem i brokatową kapę spiętą podwójną
broszą, a jego dwaj towarzysze na albach z hu-
merałami noszą dalmatyki w liturgicznych kolo-
rach czerwonym i zielonym. Na nieco późniejszej
kwaterze poliptyku w Olkuszu w skrzydłach
Archanioła widnieją pawie pióra, jego kapa zaś
jest wyjątkowo okazała: ciemnoczerwona ze zło-
tym haftem i zieloną podszewką, ozdobiona haf-
towanymi galonami z przedstawionymi w arka-
dach postaciami świętych. Jednego ze stojących
za Gabrielem aniołów okrywa alba z humerałem
towice 1937 (Wydawnictwa Muzeum Śląskiego w Ka-
towicach 1/7), il. 54, 56, 57, 61; także il. 59; J. Gadom-
ski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420—
1470, Warszawa 1981, il. 25, 127—129, 131, 132). W latach
późniejszych strój Gabriela ograniczony do alby spo-
tykamy na skrzydłach z okolic Rabki, około 1480, i na
tryptyku we Włocławku, około 1490—1500 (Gadomski,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, il. 178, 190).
37 Na skrzydle w Racławicach Olkuskich z r. 1473
(Dobrowolski, o. c., il. 58; Gadomski, Gotyckie
malarstwo [...] 1420—1470, il. 134).
38 Na skrzydłach z Ptaszkowej, około 1440, i w Pa-
czółtowicach, około 1465 (Gadomski, Gotyckie ma-
larstwo [...] 1420—1470, il. 9, 130, 238).
39 Na skrzydle tryptyku z Opatówka, około 1465
(Gadomski, Gotyckie malarstwo [...] 1420—1470,
tabl. VI).
40 Oprócz tryptyku dominikańskiego, ozdobna kapa
jest strojem Gabriela na tryptyku z Sienna, skrzydle
w Zborówku (bez broszy), obrazie z Cięciny, poliptyku
w Książnicach Wielkich (ryc. 11) i w dalszych Zwia-
stowaniach z drugiej połowy XV wieku (G a d o ms k i,
Gotyckie malarstwo [...] 1460—1500, il. 1, 35, 79, 97, 111,
114, 145, 161, 177, 197, 279, 357, 384, 385, 400).
41 Na tryptyku Matki Boskiej Bolesnej (ibid., il.
123).
95