skiej asysty na kwaterze w Olkuszu jako wynik
świadomego zamysłu znajduje potwierdzenie za-
równo w rozbudowanej symbolice przedmiotów
w samym Zwiastowaniu56, jak i na sąsiednich
kwaterach polip tyku: pary aniołów w strojach
liturgicznych nie tylko adorują Chrystusa w Na-
rodzeniu (jeden w dalmatyce, drugi w albie), ale
także towarzyszą Marii i Elżbiecie w Nawiedze-
niu (ryc. 12); obydwu tym scenom nadają podo-

Michael [w:] ibidem, s. 119—121; na stropie kościoła
w Haczowie z r. 1494: Kornecki, Małkiewi-
cz ó w n a, o. c., ił. 47. Pozostaje kwestią otwartą, czy
krzyż wieńczący czoło anioła, jako swoista oznaka wy-
znania wiary w Boga-człowieka, łączył się z gestem
oznaczania krzyża na czole (także na ustach i piersiach)
przed czytaniem Ewangelii w czasie mszy św., o czym
wspomina Mc N a m e e, The Medieual Latin..., s. 38,
przyp. 3 na s. 40.

56 Z. K1 i ś, Zwiastowanie Marii w polskiej sztuce
średniowiecznej, Kraków 1990 (mpis pracy magisterskiej
w Instytucie Historii Sztuki UJ), passim; Tenże,
Scena „Zwiastowania” na kwaterze olkuskiego poliptyku
(Analecta Cracoviensia, 25 [w druku]).

57 Zob. B. Przybyszewski, Powstanie i autor-
stwo poliptyku olkuskiego (Folia Historiae Artium, 2,
1965), s. 87—90.

58 Dalsze rozwinięcie sakramentalnej symboliki
Zwiastowania nastąpiło na obrazie namalowanym przez
Mistrza Jerzego w r. 1517 na zlecenie ks. Jakuba Mono-
pedesa, kanonika kolegiaty Archanioła Michała na Wa-
welu. Obok symbolu eucharystycznego — zdobiącej zło-
cone tło winnej latorośli, motywu parvulus puer for-
matus i ozdobnej szaty Gabriela-ministranta, na jego
stule widnieją słowa wielkopiątkowej modlitwy: „Sancte

LES ANGES ASSISTANT GABRIEL DANS

Deux tableaux representant V Annonciation, exe-
cutes entre 1470 et 1485 par Jan Wielki, peintre de Cra-
covie, montrent Gabriel accompagne de deux anges.
Autrement que dans de nombreuses representations de
V Annonciation dans l’art europeen, ou les anges ne
forment qu’une „cour celeste” entourant Dieu le Pere
ou executant differentes fonctions, ils sont des elements
iconographiques supplementaires. Des exemples ou un
ou deux anges apparaissent avec Gabriel devant Marie
et participent directement a sa mission sont rares. Les
premiers qui ont introduit le motif de 1’ange assistant
a VAnnonciation ont ete les peintres du Trecento flo-
rentin: Bernardo Daddi et Jacopo del Casentino.

On a deja essaye d’expliquer Tidee de 1’assistance
angślique de Gabriel (L. Hautecoeur, L. Reau, D. Den-

bne jak Zwiastowaniu sakramentalne znaczenie.
Trudno jednak stwierdzić, czy inicjatywa wpro-
wadzenia tego pomysłu wyszła od głównego fun-
datora poliptyku olkuskiego, bakałarza sztuk wy-
zwolonych księdza Jana Wolnego 57, czy może od
samego Jana Wielkiego, który posłużył się mo-
tywem postępujących za Gabrielem aniołów
w namalowanym kilka lub kilkanaście lat wcze-
śniej Zwiastowaniu dla kaplicy Kuśnierzy58.

Deus sancte fortis...” (Walicki, Malarstwo polskie. Go-
tyk..., nr IX na s. 327). Jak zauważyła mgr Helena Mał-
kiewiczówna, Dzieciątko z krzyżem spływa ku Marii z
otworu w sklepieniu, tzn. od strony zamierzonego, lecz
nie ukończonego przez malarza Jerzego zwieńczenia, w
którym miało się mieścić przedstawienie Św. Trójcy „in
tribus personis” (por. B. Przybyszewski, Jerzy, ma-
larz krakowski (1501—1520) (Sprawozdania z Czynności
i Posiedzeń PAU w Krakowie, 50, 1949), przyp. 6 na s.
567). O tym, że „conceptionem corporis Christi tota Tri-
nitas est operata”, pisali śś. Albert Wielki, Tomasz z
Akwinu i Bonawentura (Gossmann, o. c., s. 148—149,
157, 170).

Po oddaniu niniejszego artykułu do druku prof.
Piotr Skubiszewski nadesłał mi łaskawie odbitkę swojej
pracy TJne Annonciation a deux anges a Issoire [w:] De
la creation a la restauration. Travaux d’histoire de Tart
offerts a Marcel Durliat pour son 75e anniuersaire, Tou-
louse 1992, s. 307—317. Autor omawia w niej znany od
w. IX typ symetrycznego Zwiastowania z Marią między
dwoma aniołami (Psałterz w Stuttgarcie około 820, ma-
lowidło ścienne w Priifening i kapitel w Issoire z w.
XII) i dostrzega w tej formule sens eklezjologiczny:
w chwili zwiastowania dokonuje się akt „intronizacji”
Marii jako Ecclesii.

LES „ANNONCIATIONS” DE JAN WIELKI

ny) sans pourtant montrer le vrai sens de ce motif. Ce
ne sont que les travaux de M. B. Mc Namee (1963, 1972,
1974) qui ont permis de proprement interpreter les fi-
gures des anges accompagnant 1’Archange. Les costumes
liturgiques des envoyes celestes donnent a V Annon-
ciation le sens de sacrement: deja au moment de sa
conception le Christ est devenu la victime et le pretre
a la fois, Gabriel et ses assistants en costumes des
diacres et des sous-diacres forment un groupe d’enfants
de choeur qui participent a la liturgie eucharistique.
Une paire d’anges accompagnant Marie et Elisabeth
dans la Visitation (polyptique d’01kusz, oeuvre de Jan
Wielki) et les anges vetus d’aubes, de dalmatiques ou
de chapes adorant 1’Enfant dans de nombreuses scenes
de Nativite, ont le meme sens.