DOI article:
Opiłło, Bożena; Marcinkowski, Wojciech: Lwowska "Madonna Jackowa" w świetle konserwacji 1997 - 1998
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20618#0071
Ten stan rzeczy sam w sobie wystarczał, aby lwow-
ską Madonną Jackową zająć się gruntowniej raz jeszcze.
Ponadto w roku 1997 pojawiła się szczególnie sprzyjają-
ca okoliczność, mianowicie konserwacja dzieła, które -
opuściwszy klasztorną klauzurę - przez kilkanaście mie-
sięcy było dostępne dla zainteresowanych5.
Przedstawiana praca stanowi refleksję nad stanem
badań nad Madonną Jackową w świetle ostatniej kon-
serwacji. Na początku, analizując tezy dotyczące genezy
stylistycznej dzieła, wykazuję, które spośród atrybucji są
chybione, a które warte dalszych studiów. Następnie
przedstawiam pewną kwestię mającą, jak mniemam,
znaczenie dla tematyczno-treściowej strony rzeźby, a
pomijaną przez dotychczasowe badania. Dalej zawarte
są uwagi o domniemanej pierwotnej funkcji statuetki,
co dotychczas nikogo nie zainteresowało, podczas gdy
dla historyka sztuki powinno być oczywiste, że w goty-
ku forma, ikonografia i funkcja warunkowały się wzaje-
Sz. D e 111 o f f, Rzecz o monumentalnych dwóch rzeźbach wrocław-
skich sprzed połowy XV wieku, Biuletyn Historii Sztuki 18: 1956, s.
219-223; E. M. Vetter, Mulier amicta sole und Mater Saleatoris,
Munchner Jahrbuch der bildenden Kunst 3. F. 9/10: 1958/1959, s. 57
n.; A. M. Olszewski, Gotyckie rzeźby alabastrowe pochodzenia an-
gielskiego w Polsce, Biuletyn Historii Sztuki 22: 1960, s. 62; H. Ten-
t z e 1, Die Mańenklage ans Alabaster in Mergentheim, Jahrbuch der
Berliner Museen 2: 1960, s. 70 n.; R. Wailrath, Uber die wechsel-
seitige Verhdltnis der deutschen Skulptur und Malerei um 1400 [w:]
Mouseion. Studien aus Kunst und Geschichte fur Otto H. Forster; wyd.
H. Ladendorf i H. Vey, Koln 1960, s. 205; Kania, o. c.; J. E. Dut-
kiewicz, Rzeźba [w:] Historia sztuki polskiej w zarysie [...], t. I, pod
red. T. Dobrowolskiego, Kraków 1962, s. 302; J. P e 5 i n a, J. Homol-
ka, Kproblematice erropskeho utnóni kołem roku 1400, Umćnf 11:
1963, przyp. 24 na s. 192; J. E. Dutkiewicz, Rzeźba [w:] Historia
sztuki polskiej w zarysie [...], t. I, pod red. T. Dobrowolskiego, Kraków
1965 (wyd. 2, przejrz. i uzup.), s. 336; D. Grossmann, Salzburgs
Anteil an den „Schónen Madonnen ” [w:] Ausstellung Schóne Madon-
nen 1350-1450, Salzburg 1965, s. 35; D. Grossmann, „Schóne
Madonnen 1350-1450": ein Nachbericbt zur Ausstellung in den Salz-
burger Domoratorien..., Mitteilungen der Gesellschaft fur Salzburger
Landeskunde 106: 1966, s. 110; Th. Muller, Sculpture in the Nether-
lands, Germany, France and Spain 1400 to 1500, Harmondsworth 1966
(The Pelican History of Art 25), s. 40, przyp. 85; E. G u 1 d a n, Eva und
Maria. Eine Antithese ais Bildmotw, Graz-Kóln 1966, s. 99-100, 112,
143, 204—205; A. Thomas, Maria die Weinrebe, Kurtrierisches Jahr-
buch 10: 1970, s. 47-48; T. Mańkowski, Dawny Lwów - jego sztu-
ka i kultura artystyczna, Londyn 1974, s. 61-62, il. na s. 60; H. Cła-
se n, Der Meister der Schónen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und
Umkreis, Berlin-New York 1974, s. 149, 208, przyp. 722 na s. 187; M.
Hassę, Studien zur Skulptur des ausgehenden 14. Jahrhunderts,
Stiidel-Jahrbuch, N. F. 6: 1977, s. 123; Tenże, Madonna vom Siidturm
der Stiftskirche Klostemeuburg, Wien, um 1405, Klosterneuburg, Stifts-
museum |w:] Die Parler und der Schóne Stil 1350-1400. Europaische
Kunst unterden Lwcemburgem. Ein Handbuch zur Ausstellung..., Koln
1978, t. II, s. 426; Tenże, ParalleleEntwicklungen [w:] tamże, t. III, s.
43; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, z. 3, cz. 2:
Kościoły i klasztory Śródmieścia, pod red. A. Bochnaka i J. Samka,
Warszawa 1978, s. 152, il. 639, 641-642; F. Arens, Die Mainzer Kreuz-
szepter-Madonnen [w:] Denkmalpflege in Rheinland-Pfalz. Festschiift
fur Werner Bornheitn gen. Schilling, Mainz 1980, s. 92; L. S c h u 11 e s,
Der Anteil Ósterreichs an der Entwicklung der Plastik des Schónen Stils,
Wien 1982 [mps], s. 134; J. Kębłowski, Polska sztuka gotycka, War-
szawa 1983 (wyd. 2), s. 165; L. Schultes, Der Meister von
mnie. Pracę kończy krótkie zebranie tych spośród kon-
statacji konserwatorskich, które wydają mi się szczegól-
nie znaczące oraz przedstawienie dalszych dezydera-
tów w tym zakresie.
2. Styl
Pierwsza wzmianka o użyciu alabastru w rzeźbie go-
tyckiej pochodzi z roku 1316 i dotyczy „une ymage de
Nostre Damę d’alabastes” w inwentarzu hrabiny Mahaut
d’Artois6. Przezroczysty alabaster, z uwagi na chrześci-
jańską symbolikę światła, był (tak jak szkło witrażowe
czy wosk) szczególnie sposobny do użycia w sztuce sa-
kralnej - łączono z tym materiałem wartości duchowe.
Mircea Eliade mówi tu o hierofanizacji materii czemu
odpowiada niemieckie die Stoffheiligkeif.
Na przełomie wieków XIV i XV następuje znamien-
na przemiana w traktowaniu rzeźb alabastrowych. O ile
GroJSlobming und die Wiener Plastik des Schónen Stils, Wiener Jahr-
buch fur Kunstgeschichte 39: 1986, s. 7-8 [odbitka]; N. Jopek, Stu-
dien zur deutschen Alabasterplastik des 15. Jahrhunderts, Worms 1988
(Manuskripte zur Kunstwissenschaft 21), s. 8, 18-19; J. Dębicki,
Madonna zwana Jackową ” zr kościoła dominikanów we Lwowie. Pro-
blem fundacji, Sprawozdania Wydziału Nauk o Sztuce PTPN 105: 1987
(1989), s. 72-79; Tenże, Małopolska rzeźba około roku 1400, 1988
[mps pracy doktorskiej] s. 71-103; I- Blaszczyk, Treści ideowe mo-
tywu drzewa w polskiej sztuce około roku 1400 [w:] Sztuka około 1400.
Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki..., pod red. T. Hran-
kowskiej, Warszawa 1996, t. II, s. 211-212; T. M. Trajdos, Kościół
dominikanów lwowskich w średniowieczu jako ośrodek kultowy, Na-
sza Przeszłość 87: 1997, s. 61-62; B. Nalepa, Konserwacja alaba-
strowej rzeźby gotyckiej „Madonna Jackowa ” z końca XIV w. z kla-
sztoru OO. Dominikanów w Krakowie, Kraków 1998; Ta sama, Kon-
serwacja i stan badań gotyckiej, alabastrowej figurki Madonny Jacko-
wej z klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie [w:] Nowe pokolenie
konserwatorów krakowskich, Kraków 1998, s. 163—174 (Studia i Mate-
riały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie 8).
5 Podziękować pragnę Prof. Ireneuszowi Płusce oraz Drowi Paw-
łowi Pencakowskiemu z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie za łaskawe dopuszczenie mnie
do prac komisji konserwatorskiej. Ze swej strony uznałem za mój obo-
wiązek powiadomienie o konserwacji Madonny tych Kolegów, którzy
przejawiali zainteresowanie statuetką w ostatnich latach i o których
wiedziałem, że ten rodzaj najbardziej bezpośredniego kontaktu z dzie-
łem sztuki uznają za cenny. Te liczne wizyty stwarzać pewnie musiały
doraźne niedogodności w pracach warsztatowych, stąd Wydziałowi
Konserwacji ASP należą się osobne wyrazy wdzięczności za zrozu-
mienie potrzeb naszego środowiska. Szczególnie chciałbym podzię-
kować mgr Bożenie Opiłło, która podczas naszej wspólnej pracy nad
rzeźbą dała wyraz zadziwiającej pasji poznawczej świadczącej o tym,
że wzajemnie inspirujące się zespoły konserwatorów i historyków sztuki
zaistnieć mogą i w polskiej rzeczywistości. Na koniec dziękuję Kole-
żankom i Kolegom z Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia History-
ków Sztuki, przede wszystkim mgr Joannie Daranowskiej-Łukaszew-
skiej oraz mgrowi Dariuszowi Nowackiemu za zorganizowanie nasze-
go odczytu w klasztorze Dominikanów, przy zakonserwowanym dziele
(25 listopada 1998).
6 W. Paatz, Stammbaum dergotischen Alabasterskulptur 1316-
1442 [w:] Kunstgeschichtliche Studien filr Hans Kauffmann, Berlin
1956, s. 127.
7 Por. A. L e g n e r, Bilder und Materialien in der spatgotischen
Kunstproduktion, Stiidel-Jahrbuch, N. F. 6: 1977, s. 170-171.
67
ską Madonną Jackową zająć się gruntowniej raz jeszcze.
Ponadto w roku 1997 pojawiła się szczególnie sprzyjają-
ca okoliczność, mianowicie konserwacja dzieła, które -
opuściwszy klasztorną klauzurę - przez kilkanaście mie-
sięcy było dostępne dla zainteresowanych5.
Przedstawiana praca stanowi refleksję nad stanem
badań nad Madonną Jackową w świetle ostatniej kon-
serwacji. Na początku, analizując tezy dotyczące genezy
stylistycznej dzieła, wykazuję, które spośród atrybucji są
chybione, a które warte dalszych studiów. Następnie
przedstawiam pewną kwestię mającą, jak mniemam,
znaczenie dla tematyczno-treściowej strony rzeźby, a
pomijaną przez dotychczasowe badania. Dalej zawarte
są uwagi o domniemanej pierwotnej funkcji statuetki,
co dotychczas nikogo nie zainteresowało, podczas gdy
dla historyka sztuki powinno być oczywiste, że w goty-
ku forma, ikonografia i funkcja warunkowały się wzaje-
Sz. D e 111 o f f, Rzecz o monumentalnych dwóch rzeźbach wrocław-
skich sprzed połowy XV wieku, Biuletyn Historii Sztuki 18: 1956, s.
219-223; E. M. Vetter, Mulier amicta sole und Mater Saleatoris,
Munchner Jahrbuch der bildenden Kunst 3. F. 9/10: 1958/1959, s. 57
n.; A. M. Olszewski, Gotyckie rzeźby alabastrowe pochodzenia an-
gielskiego w Polsce, Biuletyn Historii Sztuki 22: 1960, s. 62; H. Ten-
t z e 1, Die Mańenklage ans Alabaster in Mergentheim, Jahrbuch der
Berliner Museen 2: 1960, s. 70 n.; R. Wailrath, Uber die wechsel-
seitige Verhdltnis der deutschen Skulptur und Malerei um 1400 [w:]
Mouseion. Studien aus Kunst und Geschichte fur Otto H. Forster; wyd.
H. Ladendorf i H. Vey, Koln 1960, s. 205; Kania, o. c.; J. E. Dut-
kiewicz, Rzeźba [w:] Historia sztuki polskiej w zarysie [...], t. I, pod
red. T. Dobrowolskiego, Kraków 1962, s. 302; J. P e 5 i n a, J. Homol-
ka, Kproblematice erropskeho utnóni kołem roku 1400, Umćnf 11:
1963, przyp. 24 na s. 192; J. E. Dutkiewicz, Rzeźba [w:] Historia
sztuki polskiej w zarysie [...], t. I, pod red. T. Dobrowolskiego, Kraków
1965 (wyd. 2, przejrz. i uzup.), s. 336; D. Grossmann, Salzburgs
Anteil an den „Schónen Madonnen ” [w:] Ausstellung Schóne Madon-
nen 1350-1450, Salzburg 1965, s. 35; D. Grossmann, „Schóne
Madonnen 1350-1450": ein Nachbericbt zur Ausstellung in den Salz-
burger Domoratorien..., Mitteilungen der Gesellschaft fur Salzburger
Landeskunde 106: 1966, s. 110; Th. Muller, Sculpture in the Nether-
lands, Germany, France and Spain 1400 to 1500, Harmondsworth 1966
(The Pelican History of Art 25), s. 40, przyp. 85; E. G u 1 d a n, Eva und
Maria. Eine Antithese ais Bildmotw, Graz-Kóln 1966, s. 99-100, 112,
143, 204—205; A. Thomas, Maria die Weinrebe, Kurtrierisches Jahr-
buch 10: 1970, s. 47-48; T. Mańkowski, Dawny Lwów - jego sztu-
ka i kultura artystyczna, Londyn 1974, s. 61-62, il. na s. 60; H. Cła-
se n, Der Meister der Schónen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und
Umkreis, Berlin-New York 1974, s. 149, 208, przyp. 722 na s. 187; M.
Hassę, Studien zur Skulptur des ausgehenden 14. Jahrhunderts,
Stiidel-Jahrbuch, N. F. 6: 1977, s. 123; Tenże, Madonna vom Siidturm
der Stiftskirche Klostemeuburg, Wien, um 1405, Klosterneuburg, Stifts-
museum |w:] Die Parler und der Schóne Stil 1350-1400. Europaische
Kunst unterden Lwcemburgem. Ein Handbuch zur Ausstellung..., Koln
1978, t. II, s. 426; Tenże, ParalleleEntwicklungen [w:] tamże, t. III, s.
43; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, z. 3, cz. 2:
Kościoły i klasztory Śródmieścia, pod red. A. Bochnaka i J. Samka,
Warszawa 1978, s. 152, il. 639, 641-642; F. Arens, Die Mainzer Kreuz-
szepter-Madonnen [w:] Denkmalpflege in Rheinland-Pfalz. Festschiift
fur Werner Bornheitn gen. Schilling, Mainz 1980, s. 92; L. S c h u 11 e s,
Der Anteil Ósterreichs an der Entwicklung der Plastik des Schónen Stils,
Wien 1982 [mps], s. 134; J. Kębłowski, Polska sztuka gotycka, War-
szawa 1983 (wyd. 2), s. 165; L. Schultes, Der Meister von
mnie. Pracę kończy krótkie zebranie tych spośród kon-
statacji konserwatorskich, które wydają mi się szczegól-
nie znaczące oraz przedstawienie dalszych dezydera-
tów w tym zakresie.
2. Styl
Pierwsza wzmianka o użyciu alabastru w rzeźbie go-
tyckiej pochodzi z roku 1316 i dotyczy „une ymage de
Nostre Damę d’alabastes” w inwentarzu hrabiny Mahaut
d’Artois6. Przezroczysty alabaster, z uwagi na chrześci-
jańską symbolikę światła, był (tak jak szkło witrażowe
czy wosk) szczególnie sposobny do użycia w sztuce sa-
kralnej - łączono z tym materiałem wartości duchowe.
Mircea Eliade mówi tu o hierofanizacji materii czemu
odpowiada niemieckie die Stoffheiligkeif.
Na przełomie wieków XIV i XV następuje znamien-
na przemiana w traktowaniu rzeźb alabastrowych. O ile
GroJSlobming und die Wiener Plastik des Schónen Stils, Wiener Jahr-
buch fur Kunstgeschichte 39: 1986, s. 7-8 [odbitka]; N. Jopek, Stu-
dien zur deutschen Alabasterplastik des 15. Jahrhunderts, Worms 1988
(Manuskripte zur Kunstwissenschaft 21), s. 8, 18-19; J. Dębicki,
Madonna zwana Jackową ” zr kościoła dominikanów we Lwowie. Pro-
blem fundacji, Sprawozdania Wydziału Nauk o Sztuce PTPN 105: 1987
(1989), s. 72-79; Tenże, Małopolska rzeźba około roku 1400, 1988
[mps pracy doktorskiej] s. 71-103; I- Blaszczyk, Treści ideowe mo-
tywu drzewa w polskiej sztuce około roku 1400 [w:] Sztuka około 1400.
Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki..., pod red. T. Hran-
kowskiej, Warszawa 1996, t. II, s. 211-212; T. M. Trajdos, Kościół
dominikanów lwowskich w średniowieczu jako ośrodek kultowy, Na-
sza Przeszłość 87: 1997, s. 61-62; B. Nalepa, Konserwacja alaba-
strowej rzeźby gotyckiej „Madonna Jackowa ” z końca XIV w. z kla-
sztoru OO. Dominikanów w Krakowie, Kraków 1998; Ta sama, Kon-
serwacja i stan badań gotyckiej, alabastrowej figurki Madonny Jacko-
wej z klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie [w:] Nowe pokolenie
konserwatorów krakowskich, Kraków 1998, s. 163—174 (Studia i Mate-
riały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie 8).
5 Podziękować pragnę Prof. Ireneuszowi Płusce oraz Drowi Paw-
łowi Pencakowskiemu z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie za łaskawe dopuszczenie mnie
do prac komisji konserwatorskiej. Ze swej strony uznałem za mój obo-
wiązek powiadomienie o konserwacji Madonny tych Kolegów, którzy
przejawiali zainteresowanie statuetką w ostatnich latach i o których
wiedziałem, że ten rodzaj najbardziej bezpośredniego kontaktu z dzie-
łem sztuki uznają za cenny. Te liczne wizyty stwarzać pewnie musiały
doraźne niedogodności w pracach warsztatowych, stąd Wydziałowi
Konserwacji ASP należą się osobne wyrazy wdzięczności za zrozu-
mienie potrzeb naszego środowiska. Szczególnie chciałbym podzię-
kować mgr Bożenie Opiłło, która podczas naszej wspólnej pracy nad
rzeźbą dała wyraz zadziwiającej pasji poznawczej świadczącej o tym,
że wzajemnie inspirujące się zespoły konserwatorów i historyków sztuki
zaistnieć mogą i w polskiej rzeczywistości. Na koniec dziękuję Kole-
żankom i Kolegom z Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia History-
ków Sztuki, przede wszystkim mgr Joannie Daranowskiej-Łukaszew-
skiej oraz mgrowi Dariuszowi Nowackiemu za zorganizowanie nasze-
go odczytu w klasztorze Dominikanów, przy zakonserwowanym dziele
(25 listopada 1998).
6 W. Paatz, Stammbaum dergotischen Alabasterskulptur 1316-
1442 [w:] Kunstgeschichtliche Studien filr Hans Kauffmann, Berlin
1956, s. 127.
7 Por. A. L e g n e r, Bilder und Materialien in der spatgotischen
Kunstproduktion, Stiidel-Jahrbuch, N. F. 6: 1977, s. 170-171.
67